A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

Tabiiy muhit
– tabiiy jism va moddalarning, nimanidir yoki kimnidir
o‗rab turuvchi, uning hayotiy faoliyati kechadigan tabiiy sharoit yoki
tabiiy sharoitlar mujassamligi. Geografik adabiyotlarda mazkur
tushuncha, ko‗pincha, geografik qobiqning inson va uning xo‗jalik 
faoliyatini o‗rab turgan qismiga nisbatan ishlatiladi.
Geografik muhit
– jamiyatni o‗rab turgan tabiiy sharoit; ijtimoiy 
ishlab chiqarishning muayyan tarixiy bosqichida tabiatning jamiyat
bilan o‗zaro ta‘sirda bo‗ladigan bir qismi. Geografik muhit jamiyat
taraqqiyotining doimiy va zaruriy sharoitlaridan biri, u mehnat taqsimotiga 
va xo‗jalik tarmoqlarining joylashishiga faol ta‘sir etadi. O‗z 
navbatida, jamiyat ham geografik muhitga ta‘sir ko‗rsatadi. Jamiyat 
rivojlanib borgani sari geografik muhit doirasi o‗zgarib, kengayib boradi.
Texnogen muhit 
– aholini o‗rab turgan atrof-muhitning bir qismi
bo‗lib, inson tomonidan yaratilgan obyektlar, jism va moddalar tushuniladi. 
Jamiyat rivojlanib borgan sari texnogen muhit takomillashib boradi. 
Atrof-muhit
– aholini o‗rab turgan tabiiy va texnogen muhitni 
qamrab olgan yashash va mehnat qilish sharoiti. 
Ekologiya
(yun. — uy, turar joy va ...logiya) — organizmdan har xil 
darajada yuqori turadigan sistemalar; populyatsiyalar, biotsenozlar, 
biogeotsenozlar 
(ekosistemalar) 
va 
biosferaning 
tuzilishi, 
ularda 
kechadigan jarayonlarni oʻrganadigan biologik fanlari majmui. Ekologiyani 
organizmlar va ular bilan atrof muhit o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlarni 
o‗rganadigan fan sifatida ham talqin qilinadi.
V.N.Leksin va A.N.Shvetsovlar ta‘rifida, iqtisodiy-ekologik tizimlar 
barqarorligi ostida muvozanatlik va ijtimoiy yo‗naltirilganlik sharoitida 
mintaqa salohiyatini uzoq muddat takror ishlab chiqarish uchun saqlanishi 
[4,19], deb o‗tilgan. E.V.Korchagina fikricha, iqtisodiy - ekologik tizimlar 

---

445
barqarorligi 
bu 
atrof-muhitning 
ijtimoiy, 
madaniy 
va 
ekologik 
o‗lchamlarini saqlagan holda biznes-muhit o‗zgarishlari sharoitida 
tizimning 
iqtisodiy 
maqsadlarning 
amalga 
oshirish 
darajasi 
imkoniyatlaridir.
79
Boshqa bir manbada berilishicha, tashqi va ichki omillar 
ta‘sirida o‗zining ichki aloqalari hamda amal qilish tavsifini uzoq muddat 
saqlash imkoniyati bo‗lib, barqaror rivojlanish yo‗nalishida jahon hamda 
mamlakat iqtisodiyotining barcha harakati ishtirokchisi bo‗lishligi bilan 
asoslaniladi. 
Demak, u yoki bu muallif tomonidan amalga oshirilgan izlanishlarda, 
berilgan ta‘riflar markazida iqtisodiy-ekologik tizimni jamiyatning 
iqtisodiy rivojlantirish, atrof–muhitni o‗zaro ta‘siri hamda o‗zaro 
bog‗liqligi nazarda tutilmoqda. Bunda, asosiy e‘tibor iqtisodiy-ekologik 
tizimlar tarkibi hisoblangan iqtisodiy va tabiiy resurslarning bog‗liqligini 
hamda amal qilishini tavsiflashga qaratilgan. 
Shu bilan birga, hududiy iqtisodiy-ekologik tizimlarga ham bir qator 
mualliflar ta‘rif berib o‗tishgan. Jumladan, T.A.Akimova va V.V.Xoskin 
fikricha, chegaralangan aniq hudud, texnosferaning qismi, ya‘ni ijtimoiy, 
tabiiy va ishlab chiqarish tarkibi hamda energiya va axborot oqimlari 
o‗zaro qo‗llab-quvvatlovchi aloqador jarayondir. Hududiy yoki mahalliy 
darajada iqtisodiy-ekologik tizimlar ekosferaning aniq chegaralangan 
mintaqasi bo‗lib, tabiiy-ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidan iboratdir.
80
Bugungi kunda, cheklanmagan ehtiyojlarning o‗sib borishi atrof-muhitga 
yuqori darajada ta‘sir etishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, hududning 
tashqi va ichki o‗zgarishlari sharoitida iqtisodiy-ekologik tizimlarning 
barqarorligi boshqarish samaradorligiga bog‗liqdir. Ya‘ni, iqtisodiy-
ekologik tizimlarni boshqarish uning uch jihati bo‗lgan iqtisodiy, ekologik 
va ijtimoiy elementlarni bir vaqtda samarali tarzda amal qilishini nazorat 
qilish va tartibga solish jarayonidir. Iqtisodiy-ekologik tizimlarni barqaror 
rivojlantirishni boshqarish, boshqarishning yangi kontseptsiyasi bo‗lib, 
ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik tavsifdagi muammolarni hal etishga 
qaratilganligi bilan tavsiflanadi. 
Mazkur masala iqtisodiy-ekologik tizimlarni xavfsiz boshqarishning 
kompleks chora-tadbirlarini ishlab chiqishni talab etadi. O‘z navbatida, 
79
Korchagina E.V. Analiz sovremennix podxodov k otsenke ustoychivogo razvitiya na urovne kompaniy // Problemi 
sovremennoy ekonomiki. –M.: MGE Ub 2008. №4(28). 
80
Malo‗shev A.A. Praktika upravleniya ekologo-ekonomicheskoy sistemoy v Rossii i penzenskom regione // 
Obhestvenno‗e nauki. –M.: 2013. №4(28). С.215-216. 

---

446
ushbu 
jarayonning 
yakuniy 
maqsadi 
barqaror 
rivojlantirish 
kontseptsiyasiga muvofiq boshqarishning nazariy-uslubiy jihatlarini tadqiq 
etish va takomillashtirishdan iboratdir. Jumladan, iqtisodiy-ekologik 
tizimlar hududiy nuqtai nazardan o‗zining ma‘muriy tuzilishiga ega 
hisoblanadi. Boshqa bir tomondan esa barqaror rivojlantirish masalasi 
tashkiliy chora-tadbirlarni talab etadi. Mazkur masalalar bo‗yicha tegishli 
boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun iqtisodiy-ekologik tizimlarni 
baholash lozim. 
Hududlarni iqtisodiy-ekologik tizimlarining barqaror rivojlanishini 
tadqiq etishda mualliflar integral va umumlashgan indikatorlardan 
foydalanishgan. Jumladan, N.Ostrovskiy tadqiqotlarida 
quyidagi umumlashgan ko‗rsatkichlar guruhidan foydalanilgan: a) 
ekologik; b) iqtisodiy; v) ijtimoiy. Shuningdek, O.Xoxlova va 
M.Budajanaevalar tadqiqotlarida ham integral usuldan foydalanilgan 
hamda iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik ko‗rsatkichlar asosida baholangan.
81
O‗zbekiston hududi foydali qazilmalarga juda boy. Uning hududida 
2700 dan ortiq konlar aniqlangan va uning 900 ga yaqini o‗rganilgan. Yer 
osti boyliklari 3,5 
trln AQSH doll. atrofida baholanadi. Ayni vaqtda, Respublika istiqboli 
qimmatbaho, nodir va kamyob metallar, neft , tabiiy gaz va gaz 
kondensatlari, qo‗ng‗ir va kokslanuvchi ko‗mir, yonuvchi slanets, uran va 
qurilish materiallarining ko‗plab turlarini o‗zlashtirish bilan bog‗liqdir. 
Ayniqsa, oltin, uran, mis, tabiiy gaz, volfram, kaliyli tuzlar, fosforit, kaolin 
zahiralari va istiqbolli o‗zlashtirish jihatidan MDH doirasidagina emas, 
balki dunyoda ham yetakchi o‗rinlardan birida turadi. Masalan, oltin 
zahiralari bo‗yicha dunyoda 4-o‗rinda, uni qazib olish bo‗iicha 7-o‗rinda 
turadi. O‗zbekistonda 440 dan ortiq kon, shaxta, kar yer va boshqlar 
faoliyat ko‗rsatmoqda. O‗zbekiston MDH mamlakatlari o‗rtasida tabiiy 
resurs salohiyati kattaligi jihatdan ajralib turadi. MDH mamlakatlaridagi 
kumush va kaolin zahiralarining 1/5 qismi mis va dala shpatining 1/7 
qismi, molibden va qurg‗oshinning 1/10 qismi, va oltin, uran, simob, rux, 
vol from, kad miy, tabiiy gaz va gaz kondensati, fosforit, kaliyli tuzlar va 
oltingugurtning sezilarli qismi O‗zbekiston hissasiga to‗g‗ri keladi. 
81
Xoxlova O.A., Budajanaeva M.Ts. Statisticheskaya otsenka kachestva razvitiya ekonomiki regionov Rossii / 
Prostranstvennaya ekonomika. –M.: 2010, №1. С. 133-146. 

---

447
O‗zbekiston yirik yoqilg‗i-energetika zahiralariga ega. O‗zbekiston 
hissasiga 
Markaziy Osiyodagi gaz kondensatining 74%, neftning 31%, tabiiy 
gazning 40% vako‗mirning 55% to‗g‗ri keladi. Neft (Farg‗ona, Ustyurt, 
Buxoro-Xiva, Janubi-g‗arbiy Hisor), tabiiy gaz va gaz kondensatlari 
(SHo‗rtan, Muborak, Qoravulbozor va boshq.), ko‗mir (Angren, SHarg‗un 
va Boysun) zahiralari mavjud. Rudali qazilmalardan temir, titan-magnetit, 
marganets, xrom, mis, qo‗rg‗oshin-simob, surma, oltin va radiaktiv 
metallar, kaolin, alunit va boshq. qazilmalarga boy. 
SHuningdek, nometall foydali qazilmalar, mineral tuzlar (osh tuzi, 
kaliyli tuzlar va boshq.), oltingugurt, fosforit, qimmatbaho va yarim 
qimmatbaho toshlar, qurilish materiallarining (tsement xom-ashyosi, gips, 
ohaktosh, marmar va boshq.) katta sanoat zahiralariga egadir. Tabiatni va 
atrof muhitni muhofaza qilish va saqlash sohasida juda katta tadbirlar 
amalga oshirilmoqda. O‗zbekistonda qo‗riqlanadigan yerlarning umumiy 
maydoni 2 mln ga dan ortiq. Respublikada alohida qo‗riqlanadigan 11 ta 
tabiiy hududiy ob‘ekt, jumladan 9 ta qo‗riqxona (3 ta tog‗da, 3 ta daryo 
qayirlaridagi to‗qayda va 3 ta cho‗lda)-CHotqol tog‗-o‗rmon, Payg‗ambar 
orol, Qizilqum, Bodayto‗qay, Nurota, Zarafshon, Hisor, Vardanza, 
Ko‗hitangtog‗, Kitob, 10 ga yaqin zakazniklar (Oqbuloq, To‗dako‗l, 
Xorazm va boshq.) hamda 1977 yil O‗zbekiston xalq hiyoboni (Jizzax 
viloyati Zomin tumanida) mavjud. qo‗riqxona va zakazniklar bioekologik 
ilmiy-tadqiqotlardan tashqari, dam olish, sihat-salomatlikni tiklash, turizm, 
sport va boshq. sohalarni rivojlantirishning noyob tabiiy salohiyatiga 
egadir. Takrorlanmas tabiiy manzaralar, tog‗ va tog‗ oldi o‗rmonlari va 
tabiat go‗shalari (g‗orlar, soy va dalalar, sharsharalar) kislorodga boy toza 
havo, shifoli va xushbo‗y o‗simliklar, mineral buloqlar sanotoriy-kurort 
xo‗jaliklarini rivojlantirish imkonini beradi.
 
Tabiat va qazilma boyliklar insonga energiya, yoqilg‗ilar, metal 
rudalar, qurilish materiallari, ximiya xom ashyolari kabilarni beradi. 
SHuningdek inson o‗z faoliyatida yer-suv usimlik va xayvon resurslari, 
kuyosh nuri. havodan ham foydalanadi. Mamlakat tabiiy resurslarga 
qanchalik boy bo‗lsa (resurslar turi xilma xil bo‗lsa) ko‗p tarmoqli xalq 
xo‗jaligini tashkil etish va rivojlantirish imkoniyati shunchalik yuqori 
bo‗ladi. SHuning uchun ham "iqtisodiy baxolash" ga ahamiyat beriladi. 
O‗zbekistonda 940 ta mineral va qazilma boyliklar aniqlangan bo‗lib, 
400 tasi ishga tushirilgan. Mamlakatlarda yoqilg‗i-energetika boyliklarini 

---

448
baxolash muhimdir. Ko‗mir resurslarini hisoblashda qo‗ng‗ir ko‗mirni yer 
yuzasidan 600 metr va toshko‗mirni 1800 metr chukurlikdan bo‗lgan 
zahiralari hisobga olinadi. Undan chuqurda joylashgani B.M.T. olimlari 
tavsiyasiga muvofiq hisobga olinmaydi. Ko‗mirni iqtisodiy baxolashda 
qatlamlar qalinligi ham hisobga olinadi. Ko‗ng‗ir ko‗mir 70 sm dan 1 m 
gacha, toshko‗mir 45 sm dan - 1 metrgacha, qalinlikda bo‗lsa hisobga 
olinadi. Ko‗mir tarkibida tuproq va suv boshqa elementlar 40-50 foizdan 
oshmasligi kerak. SHu qoidalar asosida 1913 yilda Rossiyani ko‗mir 
boyligi 231 mlrd. t. hisoblanib (AQSH, Kanada, Xitoy va Germaniyadan 
keyingi) beshinchi o‗rinda edi. MDX davlatlarini ko‗mir boyliklari (sobik 
SSSR) 9000 mlrd. Tonna hisoblanib, birinchi o‗rindadir. Qazilma 
boyliklarni (ko‗mirni) qazib chiqarishda shu xududni iqlim sharoiti ham 
hisobga olinadi. O‘rta Osiyo davlatlarida 225 mlrd. Kvt/s suv energiyasi 
resurslari bor. O‘rta Osiyodagi tog‗-daryolari Qirg‗iziston, Tojikistondir. 
Mavjud suv resurslari darajasi respublika hayoti uchun g‗oyatda muhim 
hisoblanadi. Respublika xududida yer yuzasidagi suvlar g‗oyatda notekis 
taqsimlangan. O‗zbekiston Respublikasi xududining taxminan uchdan ikki 
kismini egallagan poyonsiz tekislik rayonlarida suv manbalari juda kam. 
Ayni vaqtda O‗zbekistonning sharqida joylashgan tog‗li rayonlarda 
daryolar ko‗p. Yer bazasi suvlarining respublika rayonlari bo‗yicha bunday 
notekis taqsimlanganligi O‗zbekistonning o‗ziga xos iqlimiy va jug‗rofiy 
xususiyatlarga egaligi bilan tavsiflanadi. 
Ishlab chiqarish kuchlarining tezkorlik bilan taraqqiy qilayotganligi 
sanoatni ko‗plab mineral xom ashyo bilan o‗zluksiz ta‘minlashni taqozo 
etadi. Bu esa o‗z navbatida yer qaridan ko‗plab foydali qazilma boyliklarini 
qazib olishga undaydi, qattiq foydali qazilmalar konlarda turli 
chuqurliklarda joylashganligi tufayli ularni 
qazib olish jarayonida ko‗plab bo‗sh tog‗ jinslarini yer betiga chiqarish 
lozim. Buning ustiga rudalarda kerakli foydali ma‘dan oz qismini tashkil 
qilishi mumkin (o‗rtacha 0,1% dan 10%gacha).Binobarin, ko‗plab bo‗sh 
tog‗ jinslari konlar atrofida to‗planib boradi. 90-yillarda dunyo bo‗yicha 
yiliga qariyib 150mlrd.t tog‗ jinslari qazib olingan, shundan 20 mlrd. 
Tonnasi foydali qazilma bo‗lgan. Bu raqam XXI da 4-6 marta ko‗payishi 
taxmin qilinmoqda. SHu munosabat bilan foydali qazilmalardan oqilona 
foydalanish muammosi Yer kurrasida tobora jiddiy tus olmoqda, bu borada 
qazib olish va ularni qayta ishlash texnalogiyasiga qattiq ahamiyat berilib 
iqtisodiy jihatdan ko‗proq chiqim harajatlari sariflash ustida keng miqyosda 

---

449
tadqiqot ishlari amalga oshirilmoqda. Mo‗tahassislarning hisob kitobicha 
yer qatlamlaridan olinyotgan ma‘danlarning bor yo‗g‗i 5%i ishlab chiqarish 
uchun mahsulot bo‗lib, qolganlari chiqindi hisoblanadi. O‗zbekiston 
hududidagi foydali qazilmalar va ulardan foydalanish. O‗zbekiston zamini 
turli tabiiy mineral boyliklarga ega. Bu hol hududning geologik jihatdan 
uzoq 
o‗tmishlarda murakkab rivojlanish jarayonlarini boshdan 
kechirganligi, ilk bor tog‗ hosil bo‗lish hodisalarini, dengiz xavzalarining 
vaqt-vaqti bilan quriqlikka bostirib kirganligi, qobiq nurashining kuchli 
tarzda ro‗y berganligi, vulqon harakatlari, yer osti magmatik jinslarni turli 
qatlamlariga kirib, qotib qolishi va boshqa geologik hodisalar natijalari 
bilan bog‗liq. Hozirgi kunga kelib O‗zbekistonda 2700 dan ziyod qazilma 
boylik konlari va istiqbolda ochilishi mumkin bo‗lgan yangi konlar 
aniqlangan. Ushbu konklarda yer yuziga yaqin joylashgan xilma-xil 
mineral xom ashyolar mavjud. Ularning 60 xilidan iqtisodiyotda 
foydalanilmoqda. O‗zbekiston umumiy mineral xom-ashyo salohiyati 3,3 
trilion AQSH dollarida baholanmoqda. Har yili konlardan umumiy qiymati 
5,5 mlrd. AQSH dollariga teng bo‗lgan turli qazilma boyliklari qazib 
olinadi. 
Bir qator muhim foydali qazilmalar, chunonchi,oltin, uran, mis, tabiiy 
gaz, kaliy tuzlari, fosforidlar, kaolin bo‗yicha O‗zbekiston zahiralarining 
ko‗pligi va istiqbolda foydalanish bo‗yicha nafaqat MDH mamlakatlari 
balki, jahonda oldingi o‗rinlarni egalaydi. Masalan, oltin zahiralar bo‗yicha 
dunyoda 4-o‗rinni, qazib olish bo‗yicha esa 7-o‗rinni egalaydi, mis 
bo‗yicha 10-11 o‗rinni , uran bo‗yicha esa 7-8 o‗rinni egalaydi (Karimov, 
1997 yil). Tabiiy gazning umumiy zahirasi qariyib 2 trilion m3, ko‗mirniki 
2 trilion tonnadan ko‗p. Mo‗taxassislarning dastlabki baholashlariga ko‗ra 
mamlakat hududining taxminan 60% qismi neft va gaz zahiralari bilan 
band. O‗zbekiston hududida Farg‗ona, Surxandaryo, Janubi-G‘arbiy Hisor, 
Buxoro va Xiva va Ustyurt neft va gazli mintaqalardir. Hozirgi kunda eng 
ko‗p neft va tabiiy gaz Buxoro-Xiva neft gaz rayonida O‘rta buloq, 
Ko‗kdumaloq, SHo‗rtan, Toshli, SHo‗rtepa, Zevar, va boshqa ularga yaqin 
bo‗lgan konlardan qazib olinmoqda. Birgina Qashqadaryodagi gaz konlari 
butun Respublikada qazib olinyotgan gazning 90%ini yetqazib bermoqda. 
Keyingi qolgan qismida neft va gaz konlari qidirish ishlari jadallik bilan 
olib borilmoqda. Bu hududlarda tabiiy gaz va neft konlari ochilishi 
mumkinligiga 
mo‗taxassislar 
katta 
ishonch 
bilan 
qaramoqdalar, 
(hozirgacha SHohpaxta, Urga, Berdak, SHibinli, Qizilqayir, Oqshuloq, 

---

450
Qorashuloq kabi joylardagi konlar istiqbolga ega), dastlabki gaz konlari 
ishga tushirilgan (hozirgi kunda Urga gaz konidan kuniga 1,2mln.m3 gaz 
olinmoqda, shuningdek, har kuni 25t gaz kondensati qazib olinmoqda). 
O‗zbekistonda 20dan ortiq ko‗mir konlari va ko‗mirli xavzalar aniqlangan. 
Ko‗mirning sanoat zahiralari Angren, SHarg‗un, va Boysun konlarida 
joylashgan. Boysun (jami zahirasi taxminan 150 mln.tonna) konida ochiq 
usulda ko‗mir qazib olish boshlangan. G‘o‗zor -Ko‗kqo‗rg‗on temir yo‗lini 
ishga tushirilishi bilan bu kondan ko‗plab ko‗mir olish mumkin bo‗ladi. 
O‗zbekiston noyob va nodir metallar - oltin, kumush, uran va boshqalar 
qazib olish bo‗yicha oldingi o‗rinlarni egalaydi. Oltinning umumiy zahirasi 
4 ming t. dan ko‗p, respublikada tarkibida oltin va kumush mavjud bo‗lgan 
30 dan ortiq ruda 83 konlari topilgan. Yirik oltin konlari Muruntov, 
Marjonbuloq, Qurama, CHotqol tizmasi tog‗larida topilgan. Kumush 
Qizilnura tarmoqlarida, Qizilqumda katta zahiralarga ega. Odatda oltin 
boshqa elementlar bilan birga uchraydi. Rangli va nodir metallar-mis, 
qalayi, qo‗rg‗oshin, volfram, litiy, alyuminiy xomashyosi (alunitlar, 
kaolinlar) va boshqalardan iborat. Mis rudasi Qurama tog‗larida 
Qalmoqqir, Saricheka, Qizota konlarida, volfram, molibden, qalay, vismut, 
simob, surma, Janubiy va O‘rta Tyan-SHandagi Qoratepa, Langar, 
Qo‗ytosh, Yaxshon, Sargardon, va boshqa joylarda mavjud, 20 ta molibden 
koni aniqlangan. Vismut rudasi, mish‘yak-vismut, mis-vismut konlari 
CHotqol-qurama tog‗larida (Burchmulla, O‘rtasaroy) bor. Janubiy 
Farg‗onada 100dan ortiq simob va 10 dan ziyod surma konlari mavjud. 
Qora metallar (temir, titan, marganes va xrom) ning bir necha yuz konlari 
mavjud. Ulkan titan marganesli kon Sulton Uvays tog‗larida (Tepabuloq, 
zahirasi 4mlrd. t), Nurota tog‗larida, marganesli cho‗kindi konlari 
Zarafshon-Zirabuloq, Qoratepa, Lolabuloq va boshqa joylarda topilgan. 
Tog‗-kimyo sanoati xom ashyosi bo‗lgan fosforitlar (qizilqum), osh tuzi va 
boshqa tuzlarning katta zahiralari Borsa kelmas, Xo‗jaikon, Boybichakon 
va boshqa joylarda aniqlangan. Qurilish materiallarining 370 dan ortiq koni 
borligi hisobga olingan. Oq, qora, qizg‗ish, marmar konlari ishga tushgan. 
Geologiya qidiruv ishlari keng miqyosda jadallik bilan davom ettirilmoqda, 
istiqbolda yangi konlarning topilishi ehtimoli katta. 

---

451