A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

14.2. Raqobat muhiti va raqobatbardoshlikni aniqlash 
ko‗rsatkichlari
Raqobat muhiti - bu bozor subyektlari va mintaqadagi ishlab 
chiqaruvchilar va iste‘molchilar o‗rtasidagi munosabatlarning xususiyatini 
belgilovchi omillar to‗plami. Atrof-muhit raqobat turi, mintaqaviy 
bozorning tuzilishi, bozor subyektlarining mulkchilik shakllari va har xil 
tashkiliy-huquqiy shakllari bilan belgilanadi.
Zamonaviy O‗zbekistonda mintaqaviy bozorlar asosan mintaqaviy-
monopoliya va mintaqaviy-oligopolistik tizimlar bilan ajralib turadi. 
Xorijiy va mahalliy korxonalarning mintaqaviy bozordagi o‗zaro 
bog‗liqligiga qarab, bozorlardagi raqobat muhiti quyidagicha tavsiflanadi. 
1. Chet el kompaniyasining monopoliyasi. 
2. Chet el firmalarining ustunligi. 
3. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar ishtirokida xorijiy firmalarning 
raqobati. 
4. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar yo‗qligida xorijiy firmalarning 
raqobati. 
Raqobat muhitining rivojlanishi ko‗p jihatdan mintaqa iqtisodiyotining 
institutsional tuzilishiga bog‗liq. Bu ma‘lum bir mintaqaviy bozorda 
ishlaydigan turli mulkchilik shaklidagi bozor subyektlarining to‗plami. 
Bozor subyektlari davlat yoki shahar mulkida, aktsiyadorlik jamiyatlari, 
xususiy korxonalar, aralash turdagi va xorijiy korxonalar bo‗lishi mumkin. 
Mintaqaviy bozorda raqobat darajasining muhim ko‗rsatkichi va 
bozorni yaratish qobiliyatining ko‗rsatkichi bozorga kirishda to‗siqlarning 
mavjudligi yoki yo‗qligi hisoblanadi. 
To‗siqlar yangi tadbirkorlik subyektlarining bozorga kirishiga va 
ularda mavjud korxonalar bilan teng ravishda ishlashiga to‗sqinlik qiluvchi 
omillar va holatlardir. 
Mintaqaviy bozorlardan chiqish uchun to‗siqlar ham mavjud - bu 
ma‘lum bir bozorda operatsiyalarni sezilarli iqtisodiy yo‗qotishlarsiz 
to‗xtatishni qiyinlashtiradigan omillar. 

---

363
O‗zbekistonda bunday omillar asosan obyektiv xususiyatga ega, 
masalan, korxonada mavjud bo‗lgan uskunadan foydalangan holda ishlab 
chiqarishni diversifikatsiya qilishning cheklanganligi, yangi xom-ashyo 
manbalariga o‗tishning mumkin emasligi va boshqalar. 
Barcha to‗siqlar 2 guruhga bo‗lingan:
1. Ekzogen to‗siqlar. 
2. Endogen to‗siqlar. 
Ekzogen to‗siqlar mintaqaviy bozorning o‗ziga xos xususiyatlariga 
bog‗liq va quyidagilarni o‗z ichiga oladi: 
- market bozor imkoniyatlarining cheklanganligi; starting boshlang‗ich 
shartlarning tengsizligi; 
- yuqori kapital xarajatlari; 
- yangi ishlab chiqaruvchilarning nisbatan arzon va qulayroq hom 
ashyo manbalaridan cheklangan foydalanish imkoniyati; 
- mavjud bozor subyektlarining yangilaridan texnologik ustunligi; 
- ma‘muriy cheklovlar (litsenziyalash, kvotalar, ro‗yxatdan o‗tish 
shartlari);
- iqtisodiy va tashkiliy cheklovlar (soliq siyosati, bojxona siyosati, pul-
kredit siyosati, narx siyosati, investitsiya siyosati). 
Yuqoridagi to‗siqlar obyektiv va subyektivdir va ko‗p jihatdan 
ma‘muriy hokimiyat va davlat boshqaruvi organlari faoliyatiga bog‗liq. 
Endogen to‗siqlar bozorda ishlayotgan korxonalar faoliyati bilan 
bog‗liq: narxlarning o‗zgarishi; zaxira ishlab chiqarish quvvatlarining 
mavjudligi G‗ yo‗qligi; strategik resurslarni boshqarish.
Ushbu to‗siqlar obyektiv bo‗lib, ularni davlat organlari tomonidan 
kamaytirish yoki ko‗paytirish imkoniyati juda kam. 
Jahon mamlakatlari iqtisodiy taraqqiyotning qaysi modelini tanlamasin 
mamlakat iqtisodiyotining jahon xo‗jaligidagi mavqei va o‗rni uning 
raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda - 
raqobatbardoshlik tushunchasi bilan bir qatorda raqobatdoshlik tushunchasi 
ham qo‗llaniladi. Bu ikkita tushuncha amalda bir xil mazmunni ifodalaydi. 
Raqobatbardoshlik – bu odatda tovar ishlab chiqaruvchilarning minimal 
foydalilikni ta‘minlovchi narxda tashqi bozorda sotish uchun ishlab 
chiqarishga 
bo‗lgan 
qobiliyati hsioblanadi. Ta‘kidlash lozimki, 
raqobatbardoshlik tovarlar bozori bilan cheklanib qolmay, makroiqtisodiy 
tavsifga ega hisoblanadi.

---

364
Tarixga nazar soladigan bo‗lsak, mamlakatlarning raqobatdoshligi 
kontseptsiyasi milliy iqtisodiyotning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‗rnini 
belgilab beruvchi qiyosiy afzalliklari nazariyasiga asoslanadi. Bu erda 
qiyosiy afzalliklar deganda mamlakatda arzon ishchi kuchi, boy tabiiy 
resurslar, qulay geografik joylashuv, iqlim, infratuzilma va boshqa omillar 
tushuniladi. O‗zbekiston quyidagi qiyosiy afzalliklarga ega: 

qishloq xo‗jaligi rivojlanishi uchun qulay tabiiy-iqlim

sharoitlarining 
mavjudligi; 

boy tabiiy resurslar va rekreatsiya resurslariga egaligi;

boy 
madaniy-tarixiy merosga egaligi; 

mamlakatning qulay geografik joylashuvi; 

O‗zbekiston aholisining mehnatsevarligi va tadbirkorlik

qobiliyatiga 
ega bo‗lgan mehnat resurslarining mavjudligi. 
O‗zbekistonning raqobat jihatdan afzalliklarini tahlil qiladigan 
bo‗lsak, quyidagilarni ajratish mumkin: 

mamlakat siyosiy va huquqiy tizimining barqarorligi; 

insonni rivojlantirishga, ya‘ni, ta‘lim, sog‗liqni saqlash,

ijtimoiy 
ehtiyojlarga katta qo‗yilmalarning yo‗naltirilganligi; 

aholi o‗rtacha yashash yoshining uzunligi; 

mehnat resurslarining raqobatdoshligi; 

mamlakat aholisi ta‘lim darajasining yuqoriligi. 
Qiyosiy afzalliklarga ega bo‗lish bilan birga respublika milliy 
iqtisodiyotining raqobat afzalliklarini ham rivojlantirish zarur. Mazkur 
holatda iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida quyidagi 
omillarga asosiy e‘tiborni qaratish lozim, xususan: mamlakat siyosiy va 
huquqiy tizimining barqarorligi, mehnat resurslarining raqobatdoshligi va 
mamlakat aholisi ta‘lim darajasining yuqoriligi.
Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotining barqaror rivojlanish sur‘atlarini 
ta‘minlash, xalqaro raqobatni vujudga keltirishning muhim sharti dunyo 
mamlakatlari iqtisodiyotining ochiqligi bilan belgilanadi. O‗zbekiston 
iqtisodiyoti erkinlashuvi chuqurlashib, ochiqlik darajasi ortib jahon 
xo‗jaligiga integratsiyalashuvi kuchayib bormoqda.
Ba‘zi iqtisodchilarning fikricha, iqtisodiyotning ochiqlik darajasi milliy 
ishlab chiqarishning tarmoq tarkibiga bog‗liqdir. Ishlab chiqarish 
hajmining umumiy tarkibida bazaviy tarmoqlar ulushi qanchalik yuqori 
bo‗lsa, iqtisodiyotning ochiqlik darajasi shunchalik past bo‗ladi. Ushbu 

---

365
holat bazaviy tarmoqlarning xalqaro ixtisoslashuv jarayoniga kam darajada 
jalb etilganligi va asosan ichki bozorga yo‗naltirilganligi bilan izohlanadi. 
Qayd etib o‗tilganidek, iqtisodiyotning ochiqligi xalqaro iqtisodiy 
raqobatning muhim sharti hisoblanadi. Mamlakatlarning raqobatdoshligi 
qanday aniqlanadi va u nimalarga bog‗liq? Nima sababdan ba‘zi 
mamlakatlar raqobatdoshligi jihatidan boshqa mamlakatlarga nisbatan 
ilgarilab ketgan?
Raqobatdoshlik tushunchasiga iqtisodiy adabiyotda firmalarning mavjud 
sharoitda raqobatchilariga nisbatan baho va bahosiz tavsifiga ko‗ra 
tovarlarni loyihalashtirish, tayyorlash va sotish borasidagi real va potentsial 
imkoniyatlaridir deya ta‘rif beriladi.
AQShning Garvard universiteti professori M. Porter fikricha, 
mamlakatning raqobatdoshligi darajasini uning milliy kompaniyalari ishlab 
chiqarayotgan mahsulotlar, firmalar, tarmoqlar raqobatdoshligi ta‘minlab 
beradi. Shuning uchun dastlab mamlakat raqobatdoshligini emas, balki 
milliy kompaniyalar raqobatdoshligini tahlil etish lozim. U mamlakat 
kompaniyalarining muvaffaqiyatini ta‘minlab beradigan qulay muhitni 
yaratish quyidagi to‗rtta muhim ko‗rsatkichga bog‗liqligini ta‘kidlaydi: 
-
ishlab chiqarish omillari bilan ta‘minlanganlik; 
-
talab ko‗rsatkichlari; 
-
yaqin va xizmat ko‗rsatuvchi tarmoqlar; 
-
raqobat muhiti va firma strategiyasi. 
Ushbu muhit doirasidagi milliy kompaniyalarning samarali faoliyati 
mamlakatning raqobatdoshlik reytingini belgilab beradi.
Jahon amaliyotida mutaxassislar milliy iqtisodiyotni raqobatdoshligini 
aniqlash uchun 340 dan ortiq ko‗rsatkichlar va 100 dan ortiq usullardan 
foydalanishadi. Mamlakatning raqobatdoshligini aniqlashda quyidagilar 
asosiy omillar sifatida xizmat qiladi: iqtisodiy salohiyat va iqtisodiyotning 
o‗sish sur‘atlari; sanoat ishlab chiqarishning samaradorligi; ilmiy-texnik 
taraqqiyotning rivojlanish darajasi va uni o‗zlashtirish sur‘atlari; xalqaro 
mehnat taqsimotida qatnashish; ichki bozor hajmi va dinamikasi; 
iqtisodiyotda davlatning roli; moliya tizimining egiluvchanligi; mehnat 
resurslari bilan ta‘minlanganlik va malaka darajasi; ichki siyosiy va 
ijtimoiy-iqtisodiy holat; iqtisodiyotning jahon bozori kon‘yunkturasi 
talabiga moslashish darajasi va qobiliyati. 
Shveytsariyaning 
Lozanna 
shahrida 
joylashgan 
Menejmentni 
rivojlantirish xalqaro instituti har yili dunyoning yetakchi 47 mamlakatiga 

---

366
raqobatdoshlik nuqtai nazaridan baho beradi. Tahlillar 287 mezon bo‗yicha 
guruhlangan 8 ta omil bo‗yicha amalga oshiriladi: milliy iqtisodiyot tavsifi 
– YaIM hajmi, investitsiyalar va jamg‗armalar hajmi, pirovard iste‘mol 
darajasi, aholi turmush darajasi, iqtisodiyotning amal qilish samaradorligi 
darajasi; iqtisodiyotning baynalmilallashuv darajasi; siyosiy tizimning 
barqarorligi; moliya tizimi; infratuzilma; boshqaruvning samaradorligi; fan 
va texnologiyalarning rivojlanish darajasi; mehnat resurslarining tavsifi.
Mamlakatlar raqobatdoshligini tahlil etuvchi xalqaro tadqiqotlardan biri 
– bu Jahon iqtisodiy forumining metodikasi hisoblanadi. Tadqiqot 
jarayonida mamlakatning iqtisodiy o‗sishini baholashda o‗rta va uzoq 
muddatli rivojlanish dinamikasini tavsiflovchi muhim makro va 
mikroiqtisodiy ko‗rsatkichlar asosida raqobatdoshlikning agregat indekslari 
hisoblanadi. Ushbu metodika 30 yildan buyon qo‗llaniladi va uning 
natijalari Jahon iqtisodiy forumining Global raqobatdoshlik to‗g‗risidagi 
ma‘ruzasida chop etiladi.