А. Бурханов, К. Рахматов

11.2. Минтақавий ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш 
воситалари 
Ҳудудий иқтисодиётни самарали ривожлантириш учун иқтисодий 
фаолиятни давлат томонидан тартибга солиш, шу жумладан, минтақавий 
иқтисодиётга давлатни таъсир кўрсатувчи воситаларини ишлаб чиқиш зарур.
Бозор муносабатлари шароитида минтақавий иқтисодиётга давлатнинг 
таъсир кўрсатувчи воситалари тизимига қуйидагилар киради:
- 
келгусидаги иқтисодий шароитда ҳудудларнинг иқтисодий 
субъектларига йўналтирилган давлат ҳужжатлари;
- давлат органларини ҳудудий жараёнларга фаол таъсир кўрсатиш 
имконини берадиган давлат ҳужжатлари;
- ҳудуддаги барча ходимларни репродуктив фаолиятини тартибга 
солувчи қонун ҳужжатлари.
Минтақанинг иқтисодий ривожланишини давлат томонидан тартибга 
солувчи воситаларни бошқариш тизими қуйидагиларни ўз ичига олади:
- мамлакатнинг ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва 
тақсимлашнинг умумий схемаси;
- минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнози;
- минтақани ривожлантириш стратегик режаси;
- минтақавий иқтисодиётни ривожлантиришнинг индикатив режаси.
Ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва тақсимлашнинг умумий 
схемаси келажак учун ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва 
жойлаштириш учун илмий асосларни ўз ичига олган стратегик характерга эга 
бўлган келажакка оид ҳужжатдир.
У меҳнатни ҳудудий тақсимлашни такомиллаштириш, мамлакат 
ҳудудларини комплекс иқтисодий ва ижтимоий ривожлантириш асосида 
ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш мақсадида ишлаб 
чиқилмоқда.
Ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва жойлаштиришнинг 
умумий схемаси мамлакат иқтисодиётининг ривожланишининг турли 

---

358
жиҳатларини акс эттирадиган ва ўз ҳудудида ишлаб чиқариш кучларининг 
жойлашишини акс эттирувчи қоидаларни ўз ичига олади. Ўтмиш 
тажрибасига кўра, умумий схема қуйидаги тузилишга эга бўлиши керак:
1. Асосий давр учун ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва 
тақсимлаш таҳлили.
2. Мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш стратегиясига мувофиқ узоқ 
муддатли мақсадларни ҳисобга олган ҳолда келажакда мамлакатнинг 
иқтисодий ривожланиш даражасини прогнози асосида белгиланадиган 
келажак учун ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши ва жойлашуви.
3. Келгусида ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришнинг объектив 
олд шартлари.
4. Меҳнат ресурсларини жойлаштиришнинг ижтимоий муаммолари, 
ҳудудий қайта тақсимланиш йўналиши ва миқёси, ҳудудий ижтимоий 
инфратузилмани ривожлантириш, минтақаларда турмуш даражасини 
ошириш.
5. Халқ хўжалиги тармоқлари, тармоқлараро комплекслар ва 
корхоналарни ривожлантириш ва жойлашиш прогнози. Ушбу бўлимда 
миллий даромад динамикаси ва капитал қўйилмалар ҳажми, меҳнат 
потенциалини аниқлаш, тасдиқланган ресурсларни баҳолаш ва потенсиал 
табиий ресурслар (энергетика ресурслари, минерал ресурслар, сув, ўрмон, ер) 
прогнозига асосланган ҳолда асосий ишлаб чиқариш активлари ва 
салоҳиятининг ўсиши ҳисоблаб чиқилади.
6. Мамлакат ҳудудларини иқтисодий ва ижтимоий ривожлантириш 
муаммоларини аниқлаш. Мамлакатимизнинг ҳар битта вилоятлари ёки туман 
ва шаҳарлари учун алоҳида ҳудудлар учун комплекс дастурларни ишлаб 
чиқиш. 
7. 
Халқаро 
меҳнат 
тақсимотининг 
(иқтисодий 
алоқаларнинг 
глобаллашуви) мамлакатнинг ишлаб чиқариш кучларини тақсимлашига 
таъсирини баҳолаш.

---

359
8. Миллий иқтисодиётнинг ҳудудий тузилмасида таклиф қилинган 
ўзгаришларнинг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш. Умумий схема 
билан биргаликда ишлаб чиқаришни ривожлантириш бўйича секторал 
схемаларни ишлаб чиқиш, шунингдек, мамлакат ҳудудлари ишлаб чиқариш 
кучларини ривожлантириш ва тарқатиш ҳудудий схемаларини ишлаб чиқиш 
мақсадга мувофиқдир.
Ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг тармоқлар бўйича схемалари 
иккита асосий бўлимни ўз ичига олади: саноатни асосий даврда 
ривожлантириш ва жойлаштиришни таҳлил қилиш ва узоқ муддатли даврда 
саноатни ривожлантириш ва жойлаштиришни мантиқий асослаш.
Истиқболда саноат маҳсулотларини ишлаб чиқаришга эҳтиёж -
мамлакатнинг ривожланиш стратегиясига, мақсадли интеграцияланган 
дастурларга, узоқ муддатли ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва 
тарқатиш консепсиясига, тегишли тармоқларнинг эҳтиёжларига асосланган. 
Ҳудудий ишлаб чиқаришни ривожлантириш схемалари истиқбол учун 
минтақанинг ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва тақсимлаш учун 
асосларни ўз ичига олади. Улар билан биргаликда МИКларни шакллантириш 
ва ривожлантириш схемалари, ҳудудий режалаштириш ва бошқа ҳужжатлар 
ишлаб чиқилмоқда.
Минтақавий схемалар саноатнинг ихтисослашуви ва ҳудудларни 
интеграциялашган иқтисодий ва ижтимоий ривожланишининг табиий ва 
ижтимоий-иқтисодий мавжуд шароитлари асосида ишлаб чиқаришни 
аниқлаб олиш билан чегараланадиган ҳудудларни, хусусан, атроф-муҳит 
масалаларини ҳисобга олган ҳолда, шунингдек, маълум бир соҳанинг йирик 
корхоналарини барпо этиш устувор йўналишларини асослайди.
Турли соҳа корхоналарини жойлаштириш, МИК ва саноат марказларини 
шакллантиришнинг самарали вариантлари, янги ҳудудларни иқтисодий 
ривожлантириш йўналишлари белгиланмоқда. Бунда ўрта ва кичик 
шаҳарларнинг ривожланиши ҳисобга олинган.

---

360
Мақсадли комплекс дастурларни ишлаб чиқиш учун энг муҳим 
муаммоларнинг рўйхати ишлаб чиқилади ва ишлаб чиқариш кучларини 
ривожлантириш ва тақсимлашнинг самарадорлиги баҳоланади. Ижтимоий 
ривожланиш масалалари, ҳудудлараро аҳоли пунктлари тизими ва хизмат 
кўрсатиш соҳасини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилади. 
Бошқа бир ҳужжат билан ҳудудий режалаштирилади. Ҳудудий 
режалаштириш - ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун оптимал 
шароитларни таъминлаш мақсадида ҳудудни оқилона ташкил этишга 
мўлжалланган дизайни режалаштириш ишининг тури.
Минтақавий режалаштиришнинг асосий таркибий элементлари келгуси 
20 йил учун ишлаб чиқилган мақсадли дастурлар ва лойиҳалардир. 
Минтақавий иқтисодиётни ривожлантириш бўйича комплекс режа-дастур 
билан биргаликда ишлаб чиқилган ҳудудий режалаштириш дастурлари ва 
лойиҳалари олдиндан режалаштирилган ҳужжатлар ҳисобланади.
Ҳудудни режалаштириш ҳужжати сифатида график материаллар ва 
техник-иқтисодий кўрсаткичлар билан тушунтириш хати билан келтирилади. 
Минтақавий 
режалаштиришни қамраб олувчи асосий график 
материалларга қуйидагилар киради: ҳудуддан замонавий фойдаланиш режаси 
(маълумотнома режаси); Интеграл ҳудудларни баҳолаш схемаси, табиатни 
муҳофаза қилиш схемаси; ички маъмурий компонентларни ажратиш билан 
минтақанинг лойиҳа режаси. Таққослама баённомада мавжуд ҳолатни 
мазмунли таҳлил қилиш, шунингдек ҳудудни функционал раёнлаштириш 
бўйича таклифлар, шу жумладан, иқтисодий объектларни жойлаштириш 
бўйича лойиҳалар, ҳисоб-китоб тизимини такомиллаштириш, мавжуд бўлган 
ва янги аҳоли пунктларини яратиш, транспорт ва муҳандислик 
коммуникациялари ишлаб чиқиш, дам олиш жойларини ривожлантириш ва 
жойлаштириш.