Boshqacha aylganda, etnologiya turli etnik muhitlardagi ijtimoiy
jarayonlar va k o iin ish lari ni hamda ijtimoiy guruhlardagi etnik
jarayoniarini o‘rganadi. Aynan mazkur uzvlarda etnologiya bilan
sotsiologiyaning o'zaro aloqasi namoyon bo‘ladi.
Sotsiologiya va etnologiyaning jamiyat ko‘rinishlariga bo‘lgan
qiziqislii juda ham yaqin bo‘lganligi bois XX asrning 30-yillarida
ushbu ikki fanning o ‘zaro kesishgan nuqtasida yangi ilmiy
yo'nalish
etnosotsiologiya
paydo b o id i. Etnosotsiologiya
asoschisi, nemis olimi
Rixard Turnvaldning fikricha, sotsiolo
giya amaliy fan boiib, zamonaviy industrial mamlakatlardagi
ijtimoiy va etnik jarayonlar o'rtasidagi o‘zaro aloqani o ‘rganadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, G ‘arb mamlakatlaridagi ilmiy
adabiyotlarda etnologiya, madaniy antropologiya va ijtimoiy
antropologiya bir fanning turlicha
nomlanishi degan qarashlar
keng tarqalgan. Haqiqatdan ham shundaymi? Mazkur savolga
javob berishdan awal mazkur uch yo‘nalish to‘g‘risida aniq va
yetarli maiumotlarni anglab yetmoq lozim.
Madaniy antropologiya
odamning jismoniy tuzilishidagi o‘z-
garishlarni o'rganuvchi jismoniy antropologiyadan farqli ravish
da insoniyat madaniyatining shakllanish jarayonini o‘rganuv-
chi yo‘nalish sifatida paydo boigan. Madaniy antropologiya-
ning etnologiya bilan aloqasi to‘g‘risida so‘z borganda,
awalo
ta’kidlash kerakki, bu fan etnologiyaning tavsifiy dala material-
laridan o‘zining konsepsiyalarini tekshirish va isbotlash maqsadi-
da foydalanadi. 0 ‘z navbatida, etnologiya madaniy antropolo
giya maiumotlaridan nazariy xulosalar chiqarishda foydalanadi.
Ijtimoiy antropologiya
va etnologiya aloqalari birmuncha
boshqacharoq xususiyatga ega. Ijtimoiy antropologiyaning tadqiqot
yoiialishi dunyo xalqlaridagi ijtimoiy jamoalarning o'ziga xos
tomonlarini o‘rganishga qaratilgan. «
Ijtimoiy antropologiya»
atamasi
ilk bora ingliz etnologiyasining asoschisi Jeyms Frezer tomonidan
ilmiy muomalaga olib kirilgan. U mazkur yo‘nalishni
insoniyatni
oigauuvchi jismoniy antropologiyaga qarama-qarshi tushuncha
sifatida joriy qilgan. Ijtimoiy antropologiya etnologiyaga nisbatan
sotsiologiyaga yaqinroq b o iib , ularning har ikkisining ham
tadqiqot mavzusi doirasiga etnik jamoalar kirmaydi.
36
Demak, etnologiya, antropologiya va sotsiologiya fanlari
o‘xzro
tutash tadqiqot obyektiga ega, lekin ularning har biri ushbu
predmetning o‘ziga xos tomonlarini
boshqa fanlar yutuqlari va
ilmiy xulosalaridan foydalangan holda tadqiq qiladi.
Etnologiyaga eng yaqin va qarindosh fan
etnografiya
hisoblanadi. Tarixiy-etnografik adabiyotlardan m a’lumki,
etnografiya mustaqil fan sifatida bundan bir yarim asr muqaddam
maydonga kelgan. Mazkur fanning dastlabki davrdagi maqsad;
turli xalqlar to ‘g‘risidagi ijtimoiy-madaniy materiallarni yig‘ish
va ularni tasniflashdan iborat bo‘lgan.
«Etnografiya» termini turli mamlakatlarda turlicha ma’nolar-
da qo‘llangan. Ko‘p hollarda u, etnos to‘g‘risidagi nazariy-metodo
logik, umumlashgan xulosalarni o ‘zida mujassamlashtirgan
etnologiyadan farqli ravishda, tavsifiy xarakterdagi tadqiqotlar
ga nisbatan qo‘llangan. Muxtasar qilib bayon etiladigan bo‘lsa,
zamonaviy etnologiya fani etnografiya ilmiga konseptual ilmiy
apparat beradi.
Etnografiya, ko‘pincha, tavsifiy ma’lumotlarni
mujassamlashtiruvchi fan bo‘lsa, etnologiya nazariy xalqshunos-
lik hisoblanadi.
Bu bo‘linish mazkur fanning tavsifiy (etnografiya) va nazariy
(etnologiya) qismlarga bo‘linishiga oid qarashlarga asosiangan.
Bundan tashqari yuqorida ta’kidlanganidek, nemislarda etnologiya
nemis etnosi va boshqa etnoslar to ‘g‘risidagi fanlarga boiinadi.
Birinchi holatda
«Volkskunde»
iborasi nemistilida so‘zlashuvchi
xalqlar (nemislar, avstriyaliklar, shveysariyaliklar)ni etnografik
o‘rganish va tavsiflashda qo‘llanilgan bo‘lsa, «
Volkerkunde»
iborasi
nemis tilida so‘zlashmaydigan boshqa xalqlarni etnologik nuqtai
nazardan o‘rganishda foydalaniladigan termin hisoblanadi.
Etnografiya dastlab G ‘arb olimlari tomonidan yevrcpalik
bo'lm agan xalqlarning madaniy
turm ush tarzi va ijtimoiy
sohalardagi farqini bayon qiluvchi tavsifiy fan sifatida shakllangan.
Aynan shu holat mazkur fanni «orqada qolgan» xalqlarni
o‘rganuvchi fan degan tushuncha shakllanishiga sabab boigan.
Bunday qarashlarning noto‘g‘ri ekanligi o‘z vaqtida isbotlangan
bo‘lib, bugungi kunda har bir xalq etnografiyasini ilmiy ravishda
o‘rganish dolzarb muammolardan biri ekanligi o‘z isbotini topib
37
ulgurgan haqiqatdir. Hozir dunyo miqyosida kechayotgan
globallashuv jarayonida barcha etnoslar o‘ziga xos milliy-etnik
xususiyatlari, ularning boshqa etnoslarnikidan farqli hisoblangan
ijobiyjihatlarini saqlab qolishga harakat qilmoqdalar.
Et nologiyaning boshqa xalqlar bilan o‘zaro munosabati natija
sida poleetnografiya, etnopsixologiya, etnolingvistika va etnoma
daniyat kabi qator fan tarmoqlari vujudga kelgan.
Poleoetnografiya
—
xalqlarning o ‘ziga xos madaniy
turm ushidagi farqlarni
arxeologik materiallar asosida o ‘rganuvchi fan; etnolingvistika
— tillarning kelib chiqishini, etnik jarayonlar aloqasini o ‘rga-
nuvchi ilm sohasi;
etnopsixologiya
esa etnik jarayonlarning etnos
va shaxsning ruhiy holatiga ta’sirini tadqiq qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
