A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

5.22 - rasm. Ketma – ket qo‘zg‘atishli motorning yakor chulg‘amini 
shuntlashdagi sxemasi (a) va mexanik xarakteristikalari (b) 
Ketma – ket qo‗zg‗atishli motorlar uchun ikki xil tormozlanish rejimi 
mavjud: teskari ulanish va dinamik tormozlanish. Teskari ulanish rejimida motor 
yakori zanjiriga qo‗shimcha qarshilik kiritilishi lozim. 5.23 - rasmda teskari 
ulanishning ikkki xil varianti uchun mexanik xarakteristikalari ko‗rsatilgan.

---

158 
1 – xarakteristika – motor «oldinga» yo‗nalishda ishlaganda (c nuqtasi) 
qo‗zg‗atish chulg‗amidagi tok yo‗nalishini o‗zgartirsa va bir vaqtda motor 
zanjiriga qo‗shimcha qarshilik kiritilgan holat. Bunda motor a nuqtada teskari 
ulanish rejimiga o‗tadi va M
torm.
va bu moment ta‘sirida motorning tormozlanishi 
yuzaga keladi. 
5.23 - rasm. Ketma – ket qo‘zg‘atishli motorning teskari ulanish rejimidagi 
mexanik xarakteristikalari 
Motor zanjiriga katta qarshilik ulanganligi sababli (2 - xarakteristika), motor 
yuk ta‘sirida hosil qilinadigan moment ta‘sirida teskari yo‗nalishda aylana 
boshlaydi va b nuqtada ishlay boshlaydi. Undagi aktiv statik moment M
yuk
motor 
tormoz momenti bilan muvozanatlashadi. Teskari ulash rejimi motor zanjiri va 
qo‗shimcha qarshiliklarda katta energiya yo‗qotishlari bilan o‗ziga xosdir. 
Ketma – ket qo‗zg‗atishli motorlarning dinamik tormozlanish rejimi ikki xil 
variantda mavjud.
Birinchisi – motor yakori qarshilikka ulanadi, qo‗zg‗atish chulg‗ami esa 
manbadan qo‗shimcha qarshilik orqali ta‘minlanadi. Bu rejimdagi motorning 
mexanik xarakteristikalari mustaqil qo‗zg‗atishli motorning dinamik tormozlanish 
rejimidagi mexanik xarakteristikalariga o‗xshash bo‗ladi.
Ikkinchi variantda motor o‗z – o‗zidan qo‗zg‗atishli generator sifatida 
ishlaydi (5.24 - rasm). Ushbu sxemaning alohida jixati shundaki, bunda xarakat 
rejimidan dinamik tormozlanish rejimiga o‗tishda mashina magnitlanishining 

---

159 
yo‗qotilishidan saqlanish maqsadida qo‗zg‗atish chulg‗amidagi tok yo‗nalishini 
saqlab qolish kerak. KM kontaktori uzilganda qo‗zg‗atish chulg‗amida tok nolga 
teng bo‗ladi. Lekin mashining magnit o‗tkazgichi magnitlangan bo‗lgani uchun 
qoldiq qo‗zg‗atish oqimi saqlanib qoladi. Bu qoldiq magnit oqimi motorning 
aylanayotgan yakor chulg‗amida E.YU.K. vujudga kelishiga sabab bo‗ladi. Bu 
E.YU.K. ta‘siridan KU kontaktori ulanganda yakor chulg‗ami – qo‗zg‗atish 
chulg‗ami – R qarshilikdan tashkil topgan zanjir orqali tok o‗tadi va mashina o‗z – 
o‗zidan qo‗zg‗atiladi. Bu jarayon motor tezligi chegaraviy tezlik ω
cheg. 
dan kata 
bo‗lganda yuz beradi. O‗z – o‗zidan qo‗zg‗atish dinamik tormozlanish rejimi 
mexanik xarakteristikalari 5.25 - rasmda keltirilgan.