A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

5.14 - rasm. Mantiqiy ulash (MUQ) qurilmasining ishlash prinsipi. 
Shunday qilib to‗g‗irlagich rejimida ishlayotgan tiristorlar guruhiga 
α
old 
= 0’ π/2 burchakli ochuvchi impulslar beriladi. Bunda IFBT(orq) α
orq
= π- α
old
burchakli impulslar ishlab chiqaradi, ya‘ni UZ(orq) o‗zgartirgichning invertor ish 
rejimiga mos keladigan. Biroq KL(orq) elektron kalit ochiq bo‗lgani sababli, 
boshqarish impulslari UZ(orq) tiristorlar guruhiga yetib kelmaydi. UZ(orq) 
o‗zgartirgich yopiq, lekin u invert ish rejimida ishlashga tayyorlangan. 

---

147 
Bunday moslashtirish boshqaruv prinsipi (5.23) bilan aniqlanadi va 
yuritmaning harakat hamda tormoz rejimlaridagi mexanik xarakteristikalarni 
moslashtirish imkonini beradi. Ushbu prinsip 5.15 - rasmda ko‗rsatilgan. 
Yuritmani tormozlash zarurati bo‗lganda ω
vaz. 
Tezlikni boshqarish topshirig‗i 
signali kamaytiriladi. Tezlik bo‗yicha hatolik ishorani o‗zgartiradi (ω
vaz. 
- ω)< 0, va 
MUQ ga kirishda signal (+) dan (-) ishoraga o‗zgaradi. Shunga mos ravishda 
KL(old) kantakt o‗chiriladi, va kantakt KL(orq) yoqiladi. Biroq KL(orq) 
kontaktning yo‗qolishi birdaniga sodir bo‗lmaydi, balki bir oz vaqt kechikib sodir 
bo‗ladi. Bu kechikish esa yakor toki nolga tushishi uchun va UZ(old) tiristorlar 
guruhi yopish hususiyatini tiklash uchun kerak bo‗ladi. Tokning nolgacha tushishi 
TD tok datchigi bilan va NO nol – organi bilan nazorat qilinadi (boshqa 
sxemalarda bu maqsadda ventillar o‗tkazuvchanlik datchigi VOD ishlatiladi). 
5.15 - rasm. Alohida muvofiqlashtirilgan boshqaruvli TO’ – D tizimidagi reversli 
yuritmaning mexanik xarakteristikalari. 
Tok nolga tushganda, bir oz vaqt kechikish o‗tgandan keyin, KL(orq) kalit 
yoqiladi va UZ(orq) o‗zgartirgich oldindan tayyorlangan invert rejimda ishga 
kirishadi. Yuritma rekuperativ tormozlanish rejimiga o‗tadi. Tiristorlar guruhini 

---

148 
qayta ulash vaqti 5-10 millisekundni tashkil etadi. Bu esa aksariyat holatlarda 
yuqori sifatli boshqaruvni ta‘minlash uchun yetarli hisoblanadi. 
Harakat rejimida «orqaga» yo‗nalishda ishlaganda tezlikni berish ishorasi 
manfiy, tezlik bo‗yicha hatolikning absolyut qiymati (ω
vaz. 
- ω) musbat. Shuning 
uchun MUQ kirishiga manfiy signal keladi va KL(orq) kalit yoqiladi. UZ(orq) 
o‗zgartirgich to‗g‗irlagich rejimida ishlaydi. 
MUQ ishlashining mantiqiy qoidalari 5.3 – jadvalda keltirilgan. 
Shuningdek, MUQning boshqa sxemalari ham ishlatiladi. Alohida 
boshqaruvli TO‘ – D reversli yuritmaning mexanik xarakteristikalari 5.15 - rasmda 
ko‗rsatilgan. Yakorning uzluksiz tokida ular (5.21)ga asosan chiziladi. 
5.3.- jadval. 
ω
vaz . 
ishora 
| ω
vaz. 
- ω | 
ishora 
MUQ 
kirishidagi 
ishora
Yoqilgan 
kalit 
Ishlayotgan 
ozgartirgich 
Yuritma ish
rejimi 
+ 
+ 
+ 
К(old) 
UZ(old) 
motor 
+ 
- 
- 
К(orq) 
UZ(orq) 
tormoz
- 
+ 
- 
К(old) 
UZ(orq) 
motor 
- 
- 
+ 
К(orq) 
UZ(old) 
tormoz
Uzuqli tok rejimida momentning kichik qiymatlarida xarakteristikalarining 
chiziqliligi buziladi. Zamonaviy tok va tezlik bo‗yicha yopiq konturli rostlash 
tizimlarida 
moslashuv 
rostlagichlarini 
qo‗llash 
hisobiga 
mexanik 
xarakteristikalarni momentining kichik qiymatlarida ham chiziqlashtirishga 
erishilmoqda. 
TO‘ – D yuritmadagi tiristorli o‗zgartirgichlar iste‘mol tokini yoki 
kuchlanishni o‗zgarmas tok motori nominal kuchlanishi bilan moslashtiruvchi 
transformatorlardan oladi, agar bunday moslashtirish talab qilinmasa oddiy bir 

---

149 
fazali yoki uch fazali manba 380/220 V dan oladi. Ikkinchi holatda o‗zgartirgichga 
kirish joyida reaktorlar ishlatiladi (5.10 - rasmga qarang). 
O‗zgartirgichning uch fazali ko‗prikli sxemasida transformatorning quvvati 
quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
. 
 
Bu yerda U
dn
, I
dn
– transformatorning to‗g‗irlangan nominal kuchlanishi va toki. 
K
v
– 1,05 – tok shaklini o‗zgarishini inobatga oluvchi koeffitsient. 
α
min
– to‗g‗irlangan nominal kuchlanishga mos keladigan minimal 
boshqaruv burchagi. 
η 
tr
,η
n
– transformator va o‗zgartirgichning F.I.K. 
Tiristorli elektr yuritmaning F.I.K.i energiyani o‗zgartiruvchi qismlari 
F.I.K.lari ko‗paytmasi bilan aniqlanadi: 
η 
to- D
= η
tr
 · η
n
 · η
dv
. 
Tiristorning F.I.K.i 0,9 – 0,95 oraliqda bo‗ladi va quvvat oshishi bilan u ham 
oshadi. Tiristorli o‗zgartirgichlarda yo‗qotishlar sezilarli bo‗lmaydi, chunki ular 
asosan yarim o‗tkazgichli asboblardagi quvvat yo‗qotishlari bilan kuzatiladi. 
Ko‗prikli sxema uchun
ΔP
n
 = 2I
dn
ΔU
tir
 
Bu yerda ΔU
tir
≈ 2V – ochiq tiristordagi kuchlanish tushishi. 
Odatda o‗zgartkichlarning F.I.K.i 0,95 – 0,98 ni tashkil qiladi. O‗zgarmas 
tok motori o‗rtacha F.I.K.ini η
dv. 
= 0,88 ga teng deb qabul qilib, TO‘-Dyuritmaning 
nominal yuklamadagi F.I.K. η
TO‘
-
D
= 0,78 ’ 0,82 ekanligini ko‗ramiz. Bu esa 
yuqori ko‗rsatkich hisoblanadi. 
TO‘ – D yuritmaning energetik jihatdan kamchiligi o‗rtacha silliqli quvvat 
koeffitsienti qiymatining pastigi va iste‘mol tarmog‗i toki shaklining buzilishidir. 
Tiristorli o‗zgartkichlar o‗zgaruvchan tok tarmog‗idagi tok shaklini 
buzadilar, ya‘ni uning sinusoida ko‗rinishidan o‗zgartirib yuboradilar. Nosinusoida 

---

150 
tok birinchi garmonik (tarmoq chastotasi bilan) hamda yuqori garmonik tok 
(chastotasi tarmoq chastotasidan (nm +1) ga ko‗p bo‗lganlarga ajiratiladi. Ko‗prikli 
o‗zgartkichlarning o‗zgaruvchan toki taxminan trapetsiya shakliga yaqin bo‗ladi, 
uni birinchi garmonik va yuqori garmonik toklarga ajratish mumkin. 
I
ns
 = I
m1
sinωt + I
m5
sin (5ωt + θ
5
) + I
m7
sin (7ωt + θ
7
)
va x.k. 
Asosan 5,7 va 11 – garmonik toklar ko‗zga alohida tashlanadi. Yuqori 
garmonika toklari hamda birinchi garmonika kuchlanishi orqali aniqlanadigan 
quvvat buzilish quvvati deb nom olgan quvvatni hosil qiladi. Bu quvvat esa reaktiv 
quvvat hisoblanadi (uning o‗rtacha qiymati nolga teng bo‗ladi). Buzilish quvvati 
iste‘mol tarmog‗iga va tiristorli o‗zgartirgichga parallel ulangan elektr energiyasi 
iste‘molchilariga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Tokning buzilish darajasi buzilish 
koeffitsienti bilan baholanadi:
. 
Uch fazali ko‗prikli sxemalar uchun tokning buzilish koeffitsienti taxminan 
0,95 ni tashkil etadi. 
Tiristorli o‗zgartirgichning quvvat koeffitsienti deganda birinchi garmonik 
tokning birinchi garmonik kuchlanishiga nisbati cosθ ning buzilish koeffitsientiga 
ko‗paytmasini tushunamiz:
KM 
TO
= · cosθ
1
(5.23) 
Tiristorli o‗zgartirgich iste‘mol zanjiridagi tok shu yerdagi kuchlanishdan 
tiristorning ochilishi kechikishi burchagiga (boshqarish burchagi α) ortda qoladi. 
Shuning uchun taxminan
cosθ
1
 = cosα
(5.24) 
deb olishimiz mumkin. 
Cosα = E
d
 / E
d0
bo‗lgani uchun, motor yuqori tezliklarda ishlaganda va E
d
taxminan motor yakori nominal kuchlanishiga teng bo‗lganda cosα birga yaqin 

---

151 
bo‗ladi va tiristorli to‗g‗irlagichning quvvat koeffitsienti yuqori bo‗ladi. Tezlik 
kamaytirilishi bilan o‗zgartirgichning to‗g‗irlangan kuchlanishi kamayib boradi va 
mos ravishda cosθ
1
ham pasayadi. Taxminan quyidagicha deyishimiz mumkin: 
cosθ
1
≈ ω /ω
n
. 
Agar TO‘ – D yuritma uzoq vaqt davomida kamaytirilgan tezliklarda ishlasa, 
quvvatning o‗rtacha salmoqli koeffitsienti past bo‗ladi. Shuning uchun TO‘ – D 
yuritmaning energetik ko‗rsatkichlarini cosθ
1
yuqori bo‗lgandagi nominal 
qiymatlar bilan emas, uning o‗rtacha salmoqli qiymati bilan baxolanishi kerak. 
Cosθ
1
ning kichik qiymatlari asosan yuritmani yurgazish paytida bo‗ladi. Shuning 
uchun katta quvvatli yuritmalarni yurgazishda reaktiv quvvatning ancha 
ko‗tarilishi kuzatiladi. 
Yuqorida aytilganlarga ko‗ra tiristorli o‗zgartirgichlar bilan birga filtrli 
kompensatsiyalovchi qurilmalarni ulash tavsiya qilinadi. Bu qurilmalar 
o‗zgartirgich cosθ ni ko‗taradi va iste‘mol tarmog‗idagi tokning garmonik 
tarkibini yaxshilaydi. Natijada o‗zgartirgichlarning iste‘mol tarmog‗iga salbiy 
ta‘siri yo‗qotiladi.