A. A. Q od irov t ib b iy o t

г ----------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------
45

---

G ip p o k ra t ju d a h a m kam u ch ra y d ig a n o ‘tk ir z e h n va ku zatish
q obiliyatiga ega b o ‘lgan. U h a r b ir b em o rn i k o ‘z d a n k ech irib , uning
kasali qanchalik og‘ir-yengilligi va kasallikning oqibati nim a bilan tugashini 
o ld in d a n b ilg a n .G ip p o k ra t o ‘lim g am ah k u m b o 'lg a n b em o rn in g tashqi 
qiyofasi qanday bo‘lishini ju d a aniq tasvirlab bergan.(B u tasvir "G ippokrat 
beti" deb atalad i.) M asalan , p e rito n it kasalligidan o ‘layotgan kishining 
qiyofasini G ip p o k ra t b u n d ay tasvirlagan."B em o rning rangi kulrang tus 
olgan , k o 'z la ri ich -ic h ig a b otib ketgan, p esh an asin i te r bosgan, b em o r 
atrofdagi voqealarga befarq y o tad i, k o ‘zlari sh ip g a tikilgan".
G ip p o k ra t ta b ib la r q an d a y kishi b o ‘lishi kerakligi, u lar qanday 
fazilatlarga ega bo ‘lishlari lozimligi haqida ju d a m uhim fikrlar bayon etgan. 
U n in g t a ’k idlashicha, tab ib avvalo o ‘z kasbini yaxshi egallagan yuksak 
bilim li m utaxassis b o ‘lishi kerak. K asallarga n isbatan jo n k u y ar, kam tarin 
kishi b o ‘lm og‘i lozim . U boshqalardan o ‘zining yuksak m adaniyati, odobi 
va axloqi b ilan ajralib tu rish i zaru r. T abib b ir jo y d a q o tib q olm ay doim
o ‘z bilim in i oshirib, tajribasin i tak o m illa sh tirib b o rish i lozim . T ashqi 
to m o n d a n ozo d a, x u sh k o ‘rin ish va n ozik ta b ia tli b o ‘lm o g ‘i darkor. 
S h u ndagina u b em o rlar h u rm atig a va ishonchiga sazovor b o ‘ladi. Bu esa 
tabib u c h u n ju d a m uhim dir.
T ib b iy o td a G ip p o k ra t sh u g 'u lla n m a g a n b iro r so h a b o ‘lm agan. U 
tib b iy o tn in g h am m a so h alarin i o ‘sha d avr fani d arajasid a m u kam m al, 
am aliy jih a td a n t o ‘g ‘ri ifodalab bergan.
K asalliklarn i dav o lash m asalasida G ip p o k ra t q a ra m a -q a rsh ilik la r 
nazariyasiga asoslangan, y a’ni qaram a-qarshilikni qaram a-qarshilik bilan 
davolagan.
G ip p o k ra t h a r q an d a y kasallikni d av olashd a b irin c h i galda ikki 
tadbim i am alga oshirgan. Shulardan biri gigiyenik parhez tadbiri, ikkinchisi 
d o ri-d a rm o n tadb iri.B u yerd ash u n i k o ‘rsatib o ‘tish kerakki, G ip p o k ra t 
tib b iy o tn in g asosiy vazifasi kasallikning o ld in i olish, deb tush un gan . 
S h uning u c h u n u gigiyenik p arh ez tad b irin i b irin c h i o ‘ring a q o ‘ygan. 
D o ri-d arm o n lard a n G ip p o k ra t k o 'p ro q ichni (organizm ni) bo'shatuvchi 
d orilard an foydalangan. M asalan, ichni suruvchi; qayt qildiruvchi, siydik 
h aydovch i d o rilarn i k o ‘p ro q ishlatgan. Q o n olish va uq alash (m assaj) 
u su llarid an ham keng foydalangan.
G ip p o k ra t m axsus davolash usullarini ishlab ch iq q an . Bu usullar 
q u yidagilardan iborat: 1. B em orga faqat foyda keltirish, u n in g tanasiga 
z a rar yetkizm aslik. U tabiblarga qarab "non nacere!" — "zarar keltirm a!" 
deb xitob qilgan. U b u n d a y degan: "Agar q o ‘lin g d an bem o rg a y o rd am
berish kelm asa, uni o ‘ziga q o ‘yib ber. B ilar-bilm as u rin ib u nga zarar 
keltirm a. Kasal kishining organizm i o ‘zi kasal bilan kurashadi. 2. Q aram a- 
q arshilikni q a ra m a -q a rsh ilik b ilan davolash — "co n trariy a co n trariis 
c u ra n tu r”. Bu yerda G ip p o k ra t tab iatd a d o im ikki bir-biriga qarshi
46

---

kuch turadi, degan falsafiy tushunchaga asoslangan. 3. O rganizm ning o ‘z 
tabiiy xususiyatiga y ordam berish usuli. G ip p o k ra t odam o rg an izm id a 
h ar q an d ay kasallikga qarshilik k o ‘rsatish xususiyati bo rligini yaxshi 
bilgan. U ning ta ’kidlashicha tabibning vazifasi organizm ning shu qarshilik 
k o ‘rsatish xususiyatiga yordam berishdan iborat. 4. B em orning gavdasini 
va un in g k u ch in i asrash. Bu yerda G ip p o k ra t b e m o r tanasiga n isb atan
juda ehtiyot b o ‘lishni, unga zarar yetkazmaslikni ko‘zda tutgan. Beriladigan 
d o rilar va q ilin ad ig an m u o lajalar bem o rg a faqat foyda keltirishi kerak. 
U n in g tan asig a salbiy t a ’sir k o ‘rsatm asligi kerak, ch u n k i b a ’za n dori 
b ir to m o n d a n kasallikni tu zatib , ikkinchi to m o n d a n tanag a salbiy t a ’sir 
qilishi m u m k in . T abib buni un u tm aslig i kerak. G ip p o k ra t to m o n id a n
ishlab ch iq ilg an bu u sullar h o zir h am o ‘z ah a m iy atin i y o ‘qo tg an em as.
G ip p o k ra t ju d a m o h ir ja rro h h a m b o ‘lg an .U h a r xil ja ro h a tla r va 
c h iq q a n -sin g a n la rn i davolashnin g u m u m iy usullarini ishlab ch iq q an . 
C h iq q a n -sin g a n la rn i d avolashda ish latad ig an h a r xil m o slam alar va 
richaglarni k ash f etgan. Singan suyakni to rtib , o ‘z joyiga tu sh irad ig an
g ‘a lta k la r, q iy sh iq b o ‘lib q o lg an u m u rtq a u s tu n in i t o ‘g ‘rilay d ig an
taxtakachlarni ham yasagan. Jarohatlangan jo y n i b o g ia sh n in g o ‘ziga xos 
usullarini h am ishlab ch iq q an . M asalan, b osh jaro h a tla n g a n id a u n i bint 
bilan m axsus b og‘lash usuli. Bu usul " G ip p o k ra t q a lp o g T n om i bilan 
m a ’lum .
G ip p o k ra t m ash h u r hakim (tab ib) b o ‘lish bilan b irg a o ‘z dav rining
u lu g ‘ d o n ish m a n d i va faylasufi h am ed i. D e m o k ritn in g a to m is tik
nazariyasini tibbiyotga olib kirdi. U o dam organizm i ato m lard a n tashkil 
to p g an , deg an fikrni olg‘a surdi.
S hunday qilib, G ip p o k ra t tibbiyotni ham nazariy ham am aliy jih atd an
eng yuksak pog‘onaga ko‘tardi.
G ip p o k ra t tibbiyot kasbini egallashni istagan y osh lar h a q id a fikr 
y uritib, quy idagilarn i aytgan edi. B irin ch id an u lard a tibbiyot s a n ’atiga 
nisbatan tu g 'm a q obiliyat b o ‘lishi kerak. Ik k in ch id a n u n d a ju d a yosh 
bo lalig idan boshlab shu kasbga intilish b o ‘lishi zarur. U c h in c h id a n u 
tabiblik kasbini sevishi kerak. N ih o y at u o ‘qishga kirish va uni oxiriga 
yetkazishi u ch u n zaru r sharoitga ega b o ‘lishi zarur. Shu talablardan kelib 
chiqib qadim gi Y u n o n isto n d a h ak im lar o ‘z b o lalarin i ju d a yoshligidan 
(1 0 — 12 y o sh d an ) o ‘zlari bilan olib yurib kasallarga m uo laja qilish 
u su llarin i o 'rg atg an lar. G ip p o k ra tn in g o ‘zi h am ju d a yosh b olalig ida 
otasi va bobosi bilan birga yurib m uolaja usullarini o 'rg an ib olgan edi.
G ip p o k ra t h ay o td a ju d a k a m ta rin b o ‘lgan. K asallardan h e c h vaqt 
k o ‘p pul talab qilm agan. N o c h o r k am b ag ‘allarn i b epu l davolagan. U 
o ‘zi sh u n d ay deb yozgan: "M en kishilar kasalligidan o ‘zim u c h u n hech
q a c h o n foyda ch iq arm ad im . B unday y o ‘l bilan foyda qiluvchi tab ib lar 
o ‘z bilim larini q ullarcha sotadilar, o ‘z erkin liklarini kishanga soladilar".
------------------------------------------------
47

---

G ip p o k ra t ta b o b a t olam ig a buyuk asar yozib q oldirdi. Bu asar 
"C orpus G ip p o k ra tic u m " (" G ip p o k ra t t o ‘plam i") deb ataladi.
"G ip p o k ra t to ‘plam i" 72 ta k a tta -k ic h ik k ito b ch a va m aq o lalard an
ib o ra t. S h u la rd a n 12 ta si G i p p o k ra tn in g o ‘z 
q a la m ig a m a n s u b . 
Q o lg an larin i uning shogirdlari yozganlar. G i p p o k ra tn in g o ‘zi yozgan 
asarlariga qu yidagilar kiradi: "H av o lai, suvlar va m anzillar", "Tibbiy 
qasam ", "E pidem iyalar", " P ro g n o stik a", " 0 ‘tk ir kasalliklarda parhez", 
" C h iq q a n b o ‘g ‘in la rn i jo y ig a so lish ". " C h iq q a n -s in g a n la r" , "B osh 
jaro h a tla ri", "Richag" ("M oslam a"), "Q o nun", "A forizm lar" ("H ikm atli 
so ‘zlar"), "Q adim gi tibbiyot". B a’zi tibbiyot tarix ch ilari oxirgi ikki kitob 
G ip p o k ra td a n o ldin o ‘tgan bosh q a hakim to m o n id a n yozilgan, degan 
fikrdalar.
" G ip p o k ra t to 'p la m i" d u n y o n in g k o ‘p tillariga ta rjim a q ilin g a n .U n i 
S am arq a n d tibbiyot in stitu tin in g professori I.V .R u d n ev qadim gi y u n on
(io n ia) tilid an ru schaga tarjim a qilib, u ch jild li k ito b qilib chiq ard i, 
b irin ch i jild "T anlangan asarlar" deb ataladi. Ikk in chi va u ch in chi jildlari 
"Asarlar" deb ataladilar.
"H av o lar, suvlar v a m a n z illa r" d a G ip p o k ra t a tr o f ta b ia t, un dag i 
o m illa r va u la rn in g in s o n la r g a ta ’siri h a q id a s o ‘z y u ritad i. G ip p o k ra t 
in so n lar yashaydigan tash q i tabiiy sharoitga ju d a k atta aham iy at bergan. 
G i p p o k ra tn in g y o z is h ic h a in s o n la r n in g g a v d a tu z ilis h i, u la rn in g
xusu siy ati, k o n stitu tsiy asi ( o ‘ziga xos b elg ilari), so g‘liq va kasallik, 
h a m m a si shu ta sh q i va ich ki o m illarg a b o g ‘liq . T ash q i om illarg a 
G ip p o k ra t tab iiy s h a ro it b ilan birga m a m lak atd ag i ijtim o iy tu z u m va 
d avlat siyosatini h a m k iritg a n .Ic h k i sh aro it, d eg a n d a G ip p o k ra t inso n 
o rg a n iz m in in g k o n stitu tsiy asin i k o ‘zd a tu tg a n .G ip p o k r a t to m o n id a n
b u n d a n ikki y arim m ing yil b u ru n aytilg an bu fik rlar h o zirgi ilm iy 
tu sh u n ch ag a tam o m ila m os keladi.
K ito b n in g G ip p o k ra t q alam ig a m an su b m u h im q ism la rid an biri 
"Tibbiy qasam "dir. U n d a
G ip p o k ra t h a k im la r oldiga ju d a
q attiq
ta la b la r q o ‘yadi. "Q asam y o d "d a b u n d a y deyilgan : "T abib A p o llo n , 
A sklepiy, H igiyeya va P anak eya ham d a b a rc h a x u d o la r n o m i bilan va 
u larn i guvohlikga olib, quyidagilarni halol bajarishga q asam yod etam an
va yozma ravishda va’da beraman": "Meni tabiblik san’atiga o ‘igatgan kimsani 
o ‘z o ta -o n a m bilan b a ro b a r k o ‘ram an u bilan boyligim ni b o ‘lisham an , 
agar u m u h to j b o ‘lib qolsa, y o rd am b eram an , uning avlodini o ‘z aka- 
u k alarim d ek k o ‘ra m a n va bu s a n ’a tn i o ‘rganish ni istasalar, pul olm ay 
h e c h q a n d a y sh a rtsiz o 'r g a ta m a n . 0 ‘z o ‘g ‘illa rim n i, u sto z im n in g
o ‘g ‘illarini va talab a la rim n i q o ‘llan m a, o g ‘zaki d ars b erish va bosh qa 
usullard a o 'q ita m a n . M en h ar q an d ay za rar keltirish va ado latsizlik dan
saqlangan holda o ‘z kuchim va idrokim darajasida bem orning hayot tarzini 
uning foydasiga yo‘n altiram an. M en hech q ac h o n m en d an iltim os qilgan
48

---

kim saga o ‘ldiradigan dori b erm aym an va bun d ay y o ‘lni k o ‘rsatm ay m an , 
shunin g d ek , h ech q an d a y ayolga bola tu sh iru v ch i do ri b erm ay m an. O lz 
hayotim va s a n ’atim n i р о к va nuqsonsiz o ‘tk azam an . M en q an d ay uyga 
kirm ayin, u yerga hech qanday g ‘arazsiz va y o m o n niyatsiz, faqat b em o r 
m anfaatini k o ‘zlab q adam q o ‘yam an. A yniqsa, ayollar va erkaklar, ozod 
kishilar va q u llar o ‘rtasidagi ishqiy ish lard an u zo q b o ‘lishga in tilam a n . 
D avolash ja ra y o n id a yoki usiz k ish ilarn in g h ay o tid a o sh k o r qilin ish i 
m um kin b o ‘lm agan va sir saqlang an n im an ik i k o 'rg a n yoki eshitg an 
b o ‘lsam , bu h aq d a h ec h kim ga h ec h narsa aytm ay m an. M en ga shu 
qasam y o d n i so ‘zsiz b ajaruvchi sifatida h ay o t va s a n ’a td a abadiy bax t va 
sh u h ra t a to etsin. Bu qasam y o d n i b u zu v c h ila r va yolg‘o n q asam y od
b eru v ch ilar u c h u n b u n in g aksi b o ‘lsin".
0 ‘rta asrlarda d o rilfu n u n larn in g tibbiy fak u ltetlarin i b itiru v ch ilar 
ta n ta n a li ravishda shu qasam yodn i b erg an lar va u n i so ‘zsiz bajarganlar.
"H av o lar, suvlar va m an zillar" G ip p o k ra tn in g tib b iy o t n az ariy asi 
h aq id ag i asosiy asa rid ir. Bu a sa rd a o lim k o ‘p m am lak atlarg a say o h a t 
q ilib , u y e rla rn in g ta b ia ti in so n o rg a n iz m ig a t a ’sir q ilish in i k o ‘rib, 
c h iq a r g a n x u lo s a la rn i b a y o n e tg a n . G i p p o k r a t o ‘z in in g k o ‘z d a n
k e c h irg a n la ri va te k s h iris h la rig a a so sla n ib in s o n n i ta s h q i s h a r o it 
sh a k lla n tira d i, d eg a n xulosaga kelgan. S o g 'liq h a m , k asallik h a m shu
tab iiy m u h itg a b o g ‘liq ek a n lig in i an iq lag a n . S hu b ila n birga G ip p o k ra t 
yana bir m u h im m asalani — kasallik nasliy b o ‘lishini aniqladi. U kitobida 
fleg m a tik d an — fleg m atik , h o le rik d a n — h o le rik tu g ‘iladi deb yozg an .
G ip p o k ra t tabiblar haq id a so ‘zlab, u larning eng yaxshi xislati b em o r 
ta q d irin i o ld in d a n bilishdir, deb yozgan. T abib b em o rn in g ta q d iri n im a 
bilan tugashiga qarab, o ‘z m uolaja u sullarini belgilaydi.
G ip p o k ra t salom atlikni saqlash ishini d o im b irin ch i o ‘ringa q o ‘ygan 
va bu ishni am alga o shirish y o ‘llarini k o 'rsa tib bergan. Bu m asalada 
G i p p o k r a t jis m o n iy m a s h q la rn i b ir in c h i o ‘rin g a q o ‘y g a n . U n in g
t a ’k id lash ich a jism o n iy m ashq b ilan sh u g ‘u llan u v ch i k ish ilar o ‘rtasid a 
kasallanish ju d a kam b o ‘ladi.
U m u m a n , G ip p o k ra tn in g "H av o lar, suvlar va m an zillar" n o m li 
kito b in i profilak tik tib b iy o td an q o ‘llan m a, deb atash m um kin .
G ip p o k ra tn in g m u h im kitoblari qatoriga"E pidem iyalar", "C h iq q an - 
singanlar", "Richaglar" ("M oslam alar"), "Aforizm lar" nom li asarlari ham
kiradi.
" E p id e m iy a la r" n o m li k ito b d a a so sa n m a ’lu m ta b iiy s h a ro itd a
u ch ray d ig an k asallik lar, ularg a a tro f ta b ia tn in g t a ’siri, k asallik n in g
kechishi kabi m asalalar bayon etilgan. L ekin, yuqum li kasalliklar haq id a 
so ‘z y uritilm agan. F aq at bir jo y d a saram as kasalligining ep id em iyasini 
k o ‘rsatgan, xolos.