T o‘rtinchi qism
VI bob
S H A R Q M A M L A K A T L A R ID A 0 ‘R TA A S R L A R
D A V R ID A G I T I B B IY O T
O rta asrlarda S harq m am lak atlari o 'z in in g
iqtisod iy va m ad an iy
rivojlanishida yuksak darajaga yetdi. Y irik sh ah a rlard a bilim m arkazlari,
m ad rasalar, x o n a q o h la r b arp o etildi. F a n so h asid a m u h im kash fiyotlar
q ilin d i. T ib b iy o t ilm i ham yuksak darajag a k o ‘ta rild i. S h a h a rla rd a
kasalxonalar, shifoxonalar, m ustaqil dorixonalar, tibbiy m aktablar barpo
etildi. M a sh h u r h ak im lar yetishib chiqdi.
S harq m a m la k a tla rin in g k o ‘p sh ah a rlari qad im g i karvon y o ‘llari
b o ‘yida bunyod etilgan edi. S h u ning uchun bu shaharlard a, y o ‘lda betob
b o ‘hb qolgan y o lo v c h ila r u c h u n
d astlab kichik shifox on alar, keyin esa
yirik k asalxonalar barp o etildi. S h u nday kasalxon alar qadim gi Bag‘dod,
R ay, D a m a sh q , S a m a rq a n d , M arv, S h o sh (T o sh k e n t) sh a h a rla rid a
ochilgan edi. Bu davrga xos hodisalardan biri, m am lak atlar o 'rta sid a tez-
te z u ru s h la r c h iq ib tu ris h i va b u n in g n a tija s id a o d a m la rn in g b ir
m am lakatdan ikkinchi m am lakatga ko‘chib yurishlari edi. Buning natijasida
k o 'p in c h a b ir m am lak atd a tarq alg an k asalliklar bo shq a m am lak atlarg a
ham o ‘tib ketardi. Bu esa o ‘z navbatida om maviy kasalliklarga qarshi chora-
tad b irlar qilishni taq o zo etardi. U vaqtlarda yuqum li
kasalliklarni paydo
qiluvchi kichik jo n z o tla r (m ikroblar) aniq em as edi. A m m o, kasallikning
bir k ish id an bosh q a kishiga yuqushi m a ’lum edi. S hunga k o ‘ra kasallik
tarqalm asligining o d d iy y o ‘lini am alga o sh ira boshladilar. Bu k aran tin
ed u M oxov kasalligiga y o ‘liq q a n la r u c h u n m axsu s jo y la r (m o xo v
qishloqlar) ajratib bem o rlarn i o ‘sha yoqqa j o ‘natardilar.
ТЛЫ у m aktablarda o'qitish ishlari ancha yuqori darajada olib borilgan
1 alabalar u ch u n m axsus darsliklar tuzilgan. 0 ‘qish m u d d ati tug agandan
so ng b o ‘lg‘usi hakim lar ham m a fanlardan im tihon topshirganlar. Shundan
keyin ularga tabiblik g u v o h n o m asin i to p sh irib am aliy tib biy ot bilan
shug ullanishga ruxsat berganlar.
S harq m am lak atlarida dorishunoslik ilmi ham yaxshi rivojlangan edi.
A ym qsa d o riv o r o 'sim lik la rn i izlab to p ish , u larn i yig‘ish,
saqlash va
ishlatish yaxshi y o ‘lga q o ‘yilgan edi. U lard an qayn atm alar, d am lam alar
to m c h i d o rilar, su rtm a d o rilar, h ablar, kukun d o rila r tayyorlardilar.
54
S harq m am lak atlarid a o ‘rta asrlard ayoq h ak im lar alo h id a so h alar
bo ‘yicha ixtisoslashgan edilar. M asalan, tabiblar orasida ichki kasalliklam i
davolo vchilar,
ja rro h la r, k ah h o llar (k o ‘z kasalliklari m u taxassislari),
teri kasalliklari m utaxassislari, quloq va to m o q kasalliklari m utaxassislari,
rish tan i ch iq arib o lu v ch ilar va q o n o lu v ch ilar b o ‘lgan.
0 ‘rta asr S harq tib b iy o ti ikki tu sh u n c h a g a (m izojlar va ru tu b a tla r
tu sh u n ch asig a) asoslanardi.
Mizoj tushunchasi ju d a uzoq o ‘tm ishga borib taqaladi. U qadim gi Xitoy
va H in d naturfilo so flarin in g sam oviy u n su rla r (e le m en tla r) haqidagi
ta ’lim o tlari bilan b o g ‘liq. Q adim gi X itoy va H in d n atu rfilo so ‘flari b u tu n
b o rliq n in g asosini t o ‘rt u n su r (e le m e n t) — y er, suv, havo va olov
tashkil etadi, deb tushunganlar. U larning fikricha dunyodagi h am m a jonli
tab iat shu t o ‘rt u n su rd a n paydo b o ‘lgan. S hu u n su rlarn in g h a r birin in g
o ‘z xususiyati bor. M asalan, y er — q u ru q , suv — h o ‘l, havo — sovuq,
olov — issiq. M o d o m ik i, dunyo dagi h a r b ir jo n z o tn in g
gavdasi shu
unsurlardan tashkil topgan ekan, u n d a m azkur unsurlarning xususiyatlari
— ya’ni issiqlik, sovuqlik, quruqlik va h o ‘llik bor. N aturfilosoflarning bu
fikrini h a k im la r tibb iy o tg a ta d b iq e td ila r va sog ‘lik h a m d a kasallik
h o la tla rin i izo h lash d a ishlatdilar. U la r b u n d ay fikr y uritdilar: Inso n
organizm ini tashkil qiluvchi shu t o ‘rt u n su r son va sifat jih a td a n b aro b ar
b o ‘lsalar m u v o zan at saqlanib kishi sog‘ qolad i. A gar u lard an biri yoki
u n d a n o shig‘i ustu n kelib qolsa m uvozanat buzilib kasallik h o lati yuzaga
keladi. H a k im lar shu u n su rlarn in g xususiy atlarini mizoj deb atad ilar.
B inobarin, to ‘rt xil mizoj — issiqlik, sovuqlik, quruqlik va h o 'llik m izojlari
m avjud.
S h u n d ay qilib, m izojlar tu sh u n c h a si kelib ch iq di. M izo jlar
m asalasini o ‘zbekistonlik m ash h u r olim A bu AH ibn Sino m u k am m al
ishlab ch iq q an .
R u tu b a tla r tu sh u n c h a sin i y u n o n olim lari yaxshi ishlab ch iq q an la r.
Bu tush u n ch a haqida yuqorida so‘zlab o ‘tgan edik. R utubatlar (qon, safro,
savdo, flegm a) h am m izojlar singari o ‘zaro m u tan o sib m u v o zan a td a
boMsalar kishi sog‘ b o ‘ladi, agar m uvozanat buzilsa kasallik kelib chiqadi,
deb faraz qilganlar.
S harq h ak im larin in g fikricha m izoj keng d iap azo n g a ega. U faqat
odam lar organizm iga xos b o ‘lm ay ovqat m ahsulotlari va dori-darm onlarga
ham tegishlidir. H a r b ir ovqat m ah su lo tin in g va do rinin g o ‘z m izoji
b o 'la d i, deb tu sh u n g an lar. B em o rlarn i d avo lash da sh ularn in g h am m asi
hisobga olingan. Agar kasallik issiq mizoj u stu n kelib qolganligi natijasida
kelib c h iq q a n , deb faraz qilinsa sovuq m izojli
d o rilar va sovuq m izojli
o v q atlar b erg anlar. Y a ’ni q a ra m a -q a rsh ilik n i q aram a-q a rsh ilik bilan
davolash kerak degan aqidaga am al qilganlar.
R utubatlarga nisbatan ham shunday fikr yiritganlar. M asalan, kasallik
q o n k o 'p a y ib ketganligi yoki u n in g sifati buzilganligi sababli kelib
55
c h iq q a n , deg an xulosa ch iq arilsa b e m o rla rd a n q o n o lin g an , agar safro
k o ‘payib ketgan b o ‘lsa safroni haydovchi d o rilar b ergan lar va h.k. Sharq
tib b iy o tid a ru tu b a tla r tu sh u n c h a si h am ju d a u zo q davom etdi.
U ham
m iz o jla r tu s h u n c h a si b ila n y o n m a -y o n yash ad i. A m m o , ru tu b a tla r
tu sh u n ch asi h am ilm iy jih a td a n isbot etilm adi.
0 ‘rta asr S harq m a m la k a tla rid a tib b iy o t ilm in in g asosiy p rin sip la ri
k o ‘p jih a td a n u m u m iy b o ‘lsa h am , h a r b ir m am lak atn in g o ‘z tibbiyoti
va u n in g tarix i bor. Biz quyida ayrim S harq m am lak atlarin in g tibbiyoti
b ilan tan ish ib ch iq am iz.
Do'stlaringiz bilan baham: 
