A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

millatning dunyoqarashi va hayot
tarziga
ham bog‘liqdir. Ma’lumki, o‘zbek xalqining ko‘pdan-ko‘p udum 
va 
marosimlari 
bevosita 
naqd 
pullar 
yordamida 
amalga 
oshirilayotganligi ham mamlakatimizda naqd pul muomalasi salmog‘ini 
oshiradi.
Naqd 
pul 
muomalasining 
zaruriy 
qo‘llanishiga 
aholining 
demografik joylashishi ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etmoqda Ushbu 
omilning ta’siri, ayniqsa, bizning respublikamizda sezilarli darajada 
saqlanib turibdi. Respublika aholisining aksariyat qismi qishloq 
hududlarida 
istiqomat 
qilayotganligi 
ushbu 
omil 
ta’sirini 
kuchaytirmoqda
Naqd pullaming iqtisodiy jihatdan zaruriy mavjudligi uning 
huquqiy asoslarini ham saqlanib qolishiga sabab bo‘lmoqda Barcha 
mamlakatlaming qonunchilik hujjatlarida naqd pullar asosiy toiov 
vositasi va milliy pul tizimining asosi deb qayd qilingan. Demak, naqd 
pullar qonunchilik asosida davlat tomonidan himoyalangan. Qolaversa, 
qonunchilik hujjatlarida ham naqd pullaming naqdsiz pul mablaglariga 
nisbatan ustuvor xususiyati saqlanib qolganini sezish qiyin emas.
Deyarli barcha mamlakatlarda naqd pul banknotlari va tangalar 
muomalaga yagona emissiya banki - Markaziy bank (Milliy bank, 
Federal zaxiralar tizimi) tomonidan chiqariladi va naqd pullar Markaziy 
bankning so‘zsiz bajarishi shart boigan majburiyati hisoblanadi.
Plastik kartochkalar, bank omonatlari yoki boshqa depozitlaridagi 
mablagiar esa tijorat banklarining majburiyatlari hisoblanadi va 
ulaming bajarilish darajasi o‘sha tijorat bankining moliyaviy holati bilan 
baholanadi. Bozor iqtisodiyotidagi mavjud kuchli raqobat har qanday 
tijorat bankining faoliyatini xavf - xatardan holi qoldirmaydi. To‘g‘ri, 
har bir mamlakatda bank majburiyatlari ma’lum jihatdan davlat 
tomonidan kafolatlanadi, jumladan, bizning respublikada ham «Fuqora- 
laming banklardagi omonatlarini kafolatlari to‘g‘risida» qonun qabul 
qilingan, lekin har qanday sharoitda ham ular naqd pullar ega boigan 
bexatarlikni to iiq kafolatlay olmaydi.

---

Naqd pul muomalasi o‘z o'mida salbiy xususiyatlarga ham egadir. 
Chunonchi, naqd pul muomalasini tashkil qilish va boshqarish, ya’ni 
naqd pullami muomalaga chiqarish, saqlash, tashish hamda ulami 
muomalaga tayyorlash bilan bogMiq katta xarajatlami talab qiladi. 
Muomalaga yaroqsiz holga kelgan naqd pul biletlarini yo‘q qilish ham 
maxsus tadbirlar orqali katta xarajatlar evaziga amalga oshiriladi.
Naqd pullar o‘miga tijorat banklari tomonidan muomalaga 
chiqarilayotgan plastik kartochkalar ham o‘z o‘mida katta xarajatlar va 
tadbirlami amalga oshirishni talab qilmoqda. Bimdan tashqari, plastik 
kartochkalar, albatta, naqd pulga almashish qobiliyatini saqlab qolmog‘i 
zarur, aks holda, ulami aholi o‘rtasida keng targ‘ib qilib bo‘lmaydi. 
Buning uchun esa aholi uchun qulay joylarda qimmatbaho qurilmalar -
bankomat va terminallar qo‘yishga to‘g‘ri kelmoqda. Yana shuni 
alohida qayd etish kerakki, aholining naqd pulga bo‘lgan -ehtiyojini 
xohlagan vaqtda qondirish uchun bankomatlarga bir vaqtda katta 
miqdordagi naqd pullami qo‘yishga to‘g ‘ri kelmoqda Bu esa, o‘z 
o‘mida katta miqdordagi naqd pullarga bo‘lgan talabni vujudga 
keltirmoqda
Bundan 
tashqari, 
naqd 
pullardan 
belgilangan 
tartibda 
foydalanmaslik xufyona iqtisodiyotni rivojlanishiga yo‘l ochib beradi 
hamda ayrim yuridik va jismoniy shaxslarga noqonuniy faoliyat yuritib 
mehnatsiz daromad orttirish uchun xizmat qiladi.
Naqd pullar uchinchi subyekt aralashuvisiz harakatda bo‘lganligi 
uchun aynan uning yordamida terrorizm, giyohvandlik moddalari bilan 
biznes qilish kabi o‘ta xavfli jinoyatlar amalga oshiriladi. Shuning 
uchun dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida pul muomalasi terrorizmni 
moliyalashtirish va giyohvandlik moddalari bilan biznes qilishning 
oldini olish maqsadida qonunlar qabul qilingan. Jumladan, bizning 
respublikamizda ham 2006-yilning 1-yanvaridan boshlab «Jinoiy 
faoliyatdan olingan daromadlami legallashtirish va terrorizmni 
moliyalashtirishga qarshi kurash to‘g‘risida»gi qonun kuchgakirdi.
Bundan tashqari, naqd pul muomalasi bizning yodimizdan 
ko‘tarilgan «pul fetishizmi» (pulga sig‘inish)ni tomir otishiga zamin 
yaratadi. Ayniqsa, hamma narsa pulga olib - sotilishi mumkin bo‘lgan 
bozor iqtisodiyoti sharoitida yoshlar ongini oson pul topishga ruju 
qo‘yish kabi illatlar bilan zaharlaydi.
89

---

Naqd pullaming ijobiy va salbiy xususiyatlari bolishidan qat’iy 
nazar, ular bugungi kunda yuqorida qayd etilgan obyektiv omillar 
ta’sirida dunyoning barcha mamlakatlarida amal qilib turibdi.