A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

Naqdpullarning tijorat bankidan chiqib y a m tijorat bankiga qaytib
kelish harakati ulaming doiraviy aylanmasi deyiladi.
Tijorat banklari faqat muomaladan vaqtincha ortiqcha boigan va 
muomalaga yaroqsiz naqd pullami Markaziy bank muassasalariga 
topshirishadi. 
Naqd pullarning Markaziy bankdan tijorat banklariga
chiqishi muomalaga pul chiqarish, ya ’ni Markaziy bankning emissiya
operatsiyasi, tijorat banklaridan Markaziy bankka qaytib kelish
harakati muomaladan pu l olish operatsiyasi deyiladi.
82

---

Naqd pullar aylanishini mamlakatimiz misolida quyidagi chizmada 
aks ettirilgan.
1. Markaziy bank buyurtmasiga ko'ra, pul fabrikasida ishlab 
chiqarilgan naqd pullami Markaziy bank va uning muassasalariga 
maxsus inkassatorlar apparati orqali yetkazib berish.
2. Markaziy bank tijorat banklari buyurtmalariga va pul - kredit 
siyosati ko‘rsatkichlariga asosan tijorat banklariga inkassatorlar orqali 
naqd pullar yetkazib berish. Markaziy bank Hisob-kitob markazlari 
kassasidan faqat o‘z mijozlariga qonunchilikda belgilangan tolovlar 
uchun naqd pullar berish.
3. Tijorat banklari va ulaming filiallari tomonidan o'zlari xizmat 
ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlarga qommchilikda belgilangan 
tolovlami amalga oshirish uchun naqd pullar berish.
I
9
0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
4. 
Korxona va tashkilotlar tomonidan ishchi va xizmatchilarga 
mehnat haqi, stipendiya, pensiya va boshqa ijtimoiy nafaqalar berish, 
shuningdek, qonunchilikda ko‘zda tutilgan boshqa tolovlami amalga 
oshirish.
83

---

5. Aholi tomonidan korxona va tashkilotlardan naqd pullarga 
tovarlar va qimmatli qog‘ozlar, lotereya biletlari harid qilish, 
ko‘rsatilgan turli madaniy va maishiy xizmatlar, transport, sug‘urta, 
kommunal to‘lovlari, jarima va ustamalar hamda boshqa majburiy 
tolovlami amalga oshirish.
6. Korxona va tashkilotlar tomonidan naqd pul tushumlarini tijorat 
bank kassalariga topshirish (inkassatsiya qilish).
7. Jismoniy shaxslar tomonidan tijorat banklaridan naqd pulda 
kreditlar, omonatlardagi pul qo‘yilmalari, dividend va naqd puldagi 
boshqa daromadlarini olish.
8. 
Jismoniy shaxslar tomonidan tijorat banklariga naqd pulda 
kreditlami qaytarish, omonatlar qo‘yish va boshqa to‘lovlami amalga 
oshirish.
9. Tijorat banklari tomonidan muomalaga yaroqsiz va ortiqcha naqd 
pullami Markaziy bankka topshirish.
Yuqoridagi chizmaning 4 va 5 - bosqichlar naqd pullaming 
bankdan tashqari aylanmasini o‘z ichiga oladi, ya’ni naqd pullaming bu 
harakati banklami chetlab o‘tadi. Naqd pullaming bu aylanmasining 
ma’lum qismi, aholi va xo‘jalik subyektlari tomonidan amalga 
oshiriladigan noqonuniy faoliyat turi hisoblanadi. Shuning uchun 
dunyoning barcha mamlakatlarida naqd pullaming bankdan tashqari 
aylanmasiga barham berish uchun ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda 
Respublika Hukumati tomonidan naqd pullaming bankdan tashqari 
aylanmasini qisqartirish bo‘yicha muntazam ravishda katta tadbirlar 
o‘tkazilib 
kelinmoqda 
Xususan, 
«Jinoiy 
faoliyatdan 
olingan 
daromadlami legallashtirish va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi 
kurash to‘g ‘risida»gi qonunni qabul qilinishi ham aynan shu 
masalalaming ijobiy yechimini ta’minlashga qaratilgan.
Qonunda u quyidagicha bayon qilingan «Jinoiy faoliyatdan olingan 
daromadlami legallashtirish mulk (pul mablagiari yoki boshqa mol -
mulk) jinoiy faoliyat natijasida topilgan boisa, uni olkazish, mulkka 
aylantirish yoxud almashtirish y o li 
bilan uning kelib chiqishiga 
qonuniy tus berishdan, shuningdek bunday pul mablagiari yoki 
boshqa mol - mulkning asl xususiyatini, manbayini, turgan joyini, 
tasarruf etish, ko‘chirish usulini 
yoxud pul mablaglariga yoki 
boshqa mol - mulkka boigan haqiqiy egalik 
huquqlarini yoki 
ulaming 
kimga qarashliligini yashirishdan yoxud sir saqlashdan 
iborat boigan, jinoiy jazolanadigan ijtimoiy xavfli qilmishdir».

---

Mazkur qonunga binoan banklar pul mablaglari yoki boshqa mol
- mulk bilan bogiiq operatsiyalami amalga oshiruvchi tashkilot sifatida 
qaralib, ularga majburiy nazoratni amalga oshirish maqsadida yuridik 
yoki jismoniy shaxslar to‘g‘risidagi ma’lumotlami ular taqdim etgan 
hujjatlar asosida aniqlash yoki identifikatsiyalash vazifasi yuklaiilgan.
Lekin, bankdan tashqari pul aylanmasi qonunda ko‘zda tutilgan pul 
mablaglari bilan bogiiq operatsiyalami amalga oshiruvchi boshqa 
tashkilotlar tomonidan ham qayd etilmaydigan pul aylanmasiga ega. 
Masalan, mamlakatga noqonuniy olib kirilgan yoki xufiyona ishlab 
chiqarilgan tovarlami uyushmagan bozorlarda aholiga sotish, dehqon 
bozorlaridagi mahsulot oldi - sotdi operatsiyalari qonunda ko‘rsatilgan 
birorta tashkilot tomonidan rasman qayd etilmaydi yoki ulami 
identifikatsiyalash deyarli mumkin emas. Pulning bu aylanmasini faqat 
maxsus izlanishlar va tadqiqotlar o'tkazish orqali aniqlash mumkin.
Ayrim mamlakatlarda pul muomalasini tartibga solish uchun uning 
amal qilkii doirasiga chegaralar o‘matilgan. 0 ‘zbekistonda naqd va 
naqd pulsiz hisob-kitob o‘rtasidagi mavjud farqqa barham berib 
borilmoqda. 0 ‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 790- 
moddasiga muvofiq fuqarolar o‘rtasidagi tadbirkorlik faoliyati bilan 
bogiiq boimagan hisob-kitoblar hamda fuqarolar bilan korxona va 
tashkilotlar o‘rtasidagi tadbirkorlik faoliyati bilan bogiiq ayrim hisob- 
kitoblar naqd pulda amalga oshirilishi belgilangan. Yuridik shaxslar 
o‘rtasidagi tadbirkorlik faoliyati bilan bogiiq barcha tolovlar naqd 
pulsiz shakllarda amalga oshiriladi. Respublikaning aksariyat pul 
aylanmasi korxona va tashkilotlar o‘rtasida amalga oshirilishi sababli, 
umumiy pul aylanmasida naqd pul aylanmasining ulushi ancha kamdir.
Demak, naqd pul muomalasi asosan jismoniy shaxslaming naqd pul 
shaklidagi daromad va xarajatlarining harakatidan iborat boiib, 
aholining kundalik hayotiy ehtiyojlarini qondirish bilan bogiiq boigan 
tolovlarda 
qollanilmoqda 
Shu 
bilan 
birgalikda, 
mamlakat 
iqtisodiyotida kichik biznes faoliyatini rivojlantirish