9-sinf kimyo fani biletlariga javoblar 1-bilet

Cho‘yanning olinishi
. Cho‘yan tarkibi, asosan, temir oksid laridan iborat bo‘lgan temir rudalaridan domna
pechlari – domnalarda suyuqlantirib olinadi. Xomashyo: FeO, Fe2O3, Fe3O4, koks, flus (ohak tosh, qum). 
Domna pechlari o‘tga chi damlig‘ishtlardan qu rilgan, balandligi 27—31 m gacha bo‘ladigan minoralardir. 
Domnaning yuqori qismidan temir rudasi, koks — C, flus — ohaktosh va qum aralashmasi beriladi. Domnaning 
pastki qismidan furmalar – maxsus teshiklar orqali 600–800 °C gacha qizdirilgan havo purkaladi. Ko‘pincha havo 
bilan toza kislorod ham purkaladi (kislorodli purkama). Koksning yonishidan domnada yuqori harorat hosil 
bo‘ladi. Kislorodli purkama haroratning ko‘tarilishi va cho‘yan suyuqlantirishning tezlashini ta’minlaydi. 
Domnada koks zarur haroratni va qaytaruvchi vazifasini bajaruvchi CO olish uchun xizmat qiladi. 
Domnada quyidagi kimyoviy jarayonlar sodir bo‘ladi: 
1) koksning bir qismi yonib, CO
2
hosil qiladi: 
C + O2→ CO2 →.2) yuqori haroratda CO2 koks bilan ta’sirlashib, CO ga aylanadi:
Rudadan qaytarish natijasida olingan g‘ovak temir CO, koks uglerodi, kremniy, marganes, fosfor, oltingugurt bilan 
ta’sirlashib, suyuq cho‘yan hosil bo‘ladi. Cho‘yan va shlak domnaning quyi qismi — gornga oqadi. Gornda ikki 
suyuq qatlam – yuqorida shlak, pastda cho‘yan qatlami hosil bo‘ladi. Shlak qatlami cho‘yanni oksidlanishdan 
himoya qiladi. Cho‘yan va shlak davriy ravishda maxsus tirqishlar orqali domna pechidan chiqarib turiladi. 
Cho‘yanning zichligi 7,5 g/cm3 bo‘lib, shlak cho‘yandan deyarli uch barobar yengil, uning zichligi 2,5 g/cm3. 

---

Keyingi yillarda domnaga kislorod bilan tabiiy gaz ham purkash yo‘lga qo‘yildi. Òabiiy gaz tarkibidagi metan 
yonib, karbonat angidrid va suv bug‘larini hosil qiladi, ular esa cho‘g‘-langan ko‘mir bilan ta’sirlashadi, natijada 
domna gazi, is gazi va vodorod — kuchli qaytaruvchilar bilan boyiydi. 
Tabiiy gazni bu jarayonga qo‘shish bilan koks sarfi 10—20 % ga kamaytiriladi. 
• 
Cho‘yan — temirning uglerod bilan hosil qilgan qotishmasi bo‘lib, tarkibida 2–4,5 % uglerod bo‘ladi. 
Shuningdek, cho‘yan tarkibida 1,5 % gacha Mn, 4,5 % gacha Siva oz miqdorda Shamda Pbo‘ladi. 
• 
Legirlangan cho‘yan tarkibida Cr, Ni, Si va Mn lar bo‘ladi. 
Po‘lat cho‘yandan olinadi. 
• 
Cho‘yan domna pechlarida olinadi. Xom ashyo temir rudasi: Fe2O3,Fe3O4 va koks. 
• 
Cho‘yan qora metallurgiyaning birlamchi mahsuloti.
Quyma cho‘yan kulrang bo‘lib, undagi uglerod grafit shaklida mavjud. Undan quvurlar, ko‘priklar uchun
panjaralar, mashina qismlari, kimyoviy uskunalar tayyorlanadi. 
• 
To‘yingan cho‘yan oq rangli bo‘lib, undagi uglerod temir karbid shaklida bo‘ladi. Undan po‘lat olishda
foydalaniladi. 
13-BILET 
1. Ion almashinish reaksiyalari. 
2. 10,4 g Al(OH)
3
25,2 g noma’lum kislota bilan qoldiqsiz reaksiyaga kirishsa, noma’lum kislotani toping. 
3. Laboratoriyada va sanoatda uglerod (IV) -oksid CO
2
ni olinish usullari.