9 sinf. Fan: Geografiya Mavzu: Fanning maqsadi vavazifalari darsning texnologik xaritasi

Darsning maqsadi:

1. 
   ta’limiy: o’quvchilarga bugungi mavzu xaqida tushuncha berish
   
2. 
   tarbiyaviy: tabiat bilan do’stlashishga o’rgatish, dars davomida o’zaro xamkorligi, o’zgalar fel-atvorini xurmat ruxida tarbiyalash
   
3. 
   rivojlantiruvchi: o’quvchilarni erkin fikrlashga, muloxaza yuritishga o’rgatish, ijodiy izlanish ko’nikmalarini rivojlantirish
   

Dars usuli: no’ananaviy usulda
Dars jixozi: dunyo xaritasi, atlas xarita, jadvallar, yangiliklar
Darsning borishi:

1. 
   Tashkiliy qism.
   

1. 
   Salomlashish
   
2. 
   Honani darsga tayyorlash
   
3. 
   O’quvchilar davomatini aniqlash
   
4. 
   Ob-havoni aniqlash va uni kuzatish
   
5. 
   Shukunningmuhimyangiliklari
   

2. O’tilgan mavzuni so’rab baxolash.
3. Yangi mavzu bayoni.
4. Yangi mavzuni mustahkamlash.
5. Uyga vazifa.
O’tilgan mavzuni so’rab baholash:

1. 
   «Oykumena», «antropogen landshaftlar» tushunchalari qanday mazmunga ega? Ularko‘rsatkichlarinimisollarbilantushuntiring.
   
2. 
   Tabiiy resurs deb nimalaiga aytiladi? Tabiiy resurslaming insoniyat hayotida tutgan o'miga baho bering, ulami tugamaydigan va tugaydigan tabiiy resurslar guruhlariga ajrating.
   
3. 
   Ishlov beriladigan yerlar jahon bo‘yicha nima uchun baravar taqsimlanmaganligini asoslab bering.
   

Yangi mavzu bayoni
Insoniyatning yaqin kelajagida katta ahamiyatga ega bo‘lishi kutilayotgan tabiiy resurs turlaridan biri Dunyo okeani resurslaridir. U amalda bitmas-tuganmas xazinadir.
Bu xazinaning dastlabki xili dengiz va okean suvining o‘zidir. U yer yuzi gidrosferasining 96,5% ini tashkil qiladi. Dengiz suvlarining eng muhim xususiyatlaridan biri unda D.I. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasidagi 75 xil kimyoviy elementning erigan holda mavjudligidir. Shu sababli suvni tabiatning eng muhim minerali deb ham hisoblaydilar. Dunyo okeani suvida eng ko‘p erigan holda uchraydigan boyliklardan biri tuzdir. Qadim zamonlardayoq dengiz suvidan osh tuzi ajratib olishga erishilgan. Xitoy, Yaponiya kabi mamlakatlarda hozir ham tuz olishda dengiz suvidan foydalanishadi. Umuman, hozirgi vaqtda dunyo bo‘yicha iste’moldagi tuzning 1/3 qismi dengiz suvlaridan olinmoqda. Dengiz suvlarida magniy, oltingugurt, brom, yod, alyuminiy, mis, uran, kumush, oltin kabi elementlar mavjud. Ulardan hozirgi paytda magniy, brom kabi elementlar ajratib olin­moqda.
Boshqa xildagi yana bir muhim boylik turi Dunyo okeani ostidagi mineral resurslardir. Quruqlikda uchraydigan deyarli barcha turdagi mineral resurslar dengiz va okean sayozliklarida (shelf) ham mavjud. Hozirgi vaqtda anchagina xildagi mineral resurslar dengiz shelflaridan qazib olinmoqda. Ayniqsa, Fors, Meksika qo'ltiqlari, Shimoliy, Kaspiy, Barens kabi dengizlar sayozliklaridan qazib chiqarilayotgan neft va gaz miqdoii yildan yilga oshib bormoqda. Hozirgi vaqtda okean ostining boshqa xil qazilma boyliklaridan foydalanish ham kuchayib bormoqda. Jumladan, Buyuk Britaniya, Kanada, Yaponiya, Xitoy shelflaridan ko‘mir, Indoneziya, Tailand, Malayziya qirg'oq sayozliklaridan qalay, shuningdek, olmos (Namibiya), kahrabo (Rossiya Federatsiyasining Kaliningrad oblasti), oltin va temir-marganes konkretsiya (tabiiy qotishma — AQSH) mineral resurslari qazib olina boshlandi.
Dunyo okeanining uchinchi xil boyligi energetika resurslaridir. Bunday boyliklar ko‘lami ham juda katta. Hozir dengiz suvining qalqishi (ko'tarilishi va pastga tushishi) natijasida hosil boladigan energiyani o'zlashtirishda dastlabki yutuqlarga erishilgan. Rossiya, Kanada, AQSH, Argentina, Avstraliya, Xitoy, Fransiya, Buyuk Britaniya davlatlari suv qalqishi energiyasi zaxiralari bilan yaxshi ta’minlangandir. Aynan yuqoridagi davlatlaming ko‘pchiligida hozirgi vaqtda qalqish elektr stansiya (QES) lari qurilgan.
Nihoyat, Dunyo okeanining inson uchun eng ahamiyatli to'rtinchi xil boyligi —bu biologik resurslardir, Suvdagi deyarli barcha turdagi hayvonot va o‘simliklar hayot uchun eng zarur hisoblanadigan oqsil va boshqa zaruriy birikmalarga boy.
Ma’lumotlarga ko‘ra, okean suvlarida 140 ming turdagi hayvonot va o‘simliklar bor. Hozir dunyo aholisining oqsillarga bo‘lgan ehtiyojining 20% idan ko‘prog‘i, dengiz hayvonlari va o‘simliklari hisobiga qoplanmoqda. Jami ovlanadigan dengiz hayvonlarining 85% i baliqlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Bering, Oxota, Yaponiya, Norveg dengizlari, Tinch okeanining Janubiy Amerika qirg‘oq bo‘yi suvlari dunyodagi baliqlarga eng boy kengliklardan hisoblanadi.
Biroq, okean va dengizlarda yashaydigan baliq va hayvonlar tobora muhofazaga muhtoj bo'lib bormoqda.
IQLIMIY VA KOSMIK RESURSLAR
Iqlimiy va kosmik resurslar qatoriga endigina insoniyatga xizmat qilishga kirishayotgan quyosh, shamol va geotermal energiya resurslari kiradi. Bular va ' Dunyo okeani energiya resurslari noan’anaviy energiya resurslari deyiladi.
Bunday resurslar orasida eng ahamiyatlisi quyosh energiyasidir. Yerdagi hayot manbayi hisoblanadigan bu energiyadan inson o‘z manfaatlari yo‘lida doimo foydalanib kelmoqda. Quyosh bitmas-tuganmas energiya manbayidir.
Yer yuzasiga yetib keladigan quyosh energiyasi miqdori (10¹⁴ kVt) shunchalik j kattaki, u yer qa’rida aniqlangan jami mineral yoqilg‘ilar quwatidan o‘nlab, j jahonda hozir iste’mol qilinayotgan jami energiyaga nisbatan minglab marta ortiqdir. Tabiiyki, yer yuzasining quyoshli kunlar eng ko‘p va Quyosh nurlari eng tik tushadigan qurg‘oqchil tropik mintaqalarida quyosh eneigiyasidan foydalanish imkoniyatlari katta. Hozirgi vaqtda jahonning bir qator mamlakatlarida Quyosh elektr stansiyalari qurilgan.
Muhim noan’anaviy energiya vositalaridan bin shamol energiyasidir. Inson qadimdan shamol tegirmonlari, yelkanli kemalar xizmatini tashkil qilishda shamol energiyasidan foydalanib keladi. Bunday energiya resurslariga, ayniqsa, Yer yuzasining nisbatan sershamol mo‘tadil mintaqalari boy.
Yana bir muhim noan’anaviy energiya manbayi Yeming o‘zi, uning ichki energiyasidir. Bu energiyani geotermal energiya ham deyiladi. Geotermal energiyaga, ayniqsa, issiq tabiiy bug'lar va termal suvlaming tektonik yoriqlar orqali Yer yuzasiga chiqib turgan va chiqishi yaqin bo‘lgan hududlar juda boydir. Odatda, bunday hududlar o‘z vaqtida tektonik harakatlar ancha faol o‘tgan mintaqalar bo’ylab joylashgan. Ular vulqonli va geyzerli Islandiya, Yaponiya, Yangi Zelandiya, Fihppin, Italiya, Meksika, AQSH ning g‘arbiy, Rossiyaning sharqiy rayonlari va boshqalardir.
So‘nggi yillarda, bir tomondan, samarali yoqilg‘i zaxiralarining kamayib borishi, ikkinchi tomondan, asosan ekologik «toza» bo‘lganligi sababli, jahonda noan’anaviy energiya resurslaridan foydalanishga bo‘lgan e’tibor kuchayib bormoqda.
Issiqlik, yorug‘lik va namgarchilik kabi iqlimiy (agroiqlim) resurslar jamiyat hayotida, uning ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda katta ahamiyatga ega. Yer yuzasining mo‘tadil va issiq mintaqalari bunday resurslarga ayniqsa boydir.
BIOLOGIK RESURSLAR
Biologik resurslar deb, Yer yuzasining o‘simlik va hayvonot boyliklariga aytiladi.
0‘simlik resurslari madaniy va yovvoyi o‘simliklami o‘z ichiga oladi. Ularning turlari nihoyatda xilma-xildir.
0‘simlik resurslari ham tuproq, hayvonot resurslaridek tugaydigan, shu bilan birga, tiklanadigan tabiiy resurs hisoblanadi va ular azaldan insoniyatning ko‘p hollarda hayotiy ehtiyojlarini qondirishda muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Ayniqsa, bu borada o‘rmonlaming ahamiyati nihoyatda katta. Jahonda jami o‘rmon maydonlari 40 mln.km² (4 mlrd. gektar)ni yoki butun quruqlikning 30% ga yaqinini tashkil qiladi. Lekin o‘rmonlami kesish tobora oshib borishi (yiliga o‘rtacha 4 mlrd. m³ yog‘och tayyorlanmoqda), o‘rmonli maydonlar hisobiga yangi yerlami o‘zlashtirish, turli industrial qurilishlaming ko'payib borishi kabi hollar o‘rmonlaming amalda kamayishiga olib kelmoqda.
Darhaqiqat, keyingi 200 yil davomida sayyoramiz o'rmonlari 2 baravarga kamaydi. So‘nggi yillarda esa jahon bo‘yicha o‘rmonli maydonlar yiliga o‘rtacha 25 mln. gektardan qisqarib bormoqda. Demak, kislorodni qayta tiklaydigan, grunt suvlarini me’yorida ushlab turadigan, tuproq qoplamini ortiqcha yemirilib ketishdan saqlaydigan, qimmatli yog‘och boyliklarining manbayi, hayvonot dunyosining makoni va yana ko‘p qimmatli xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘rmonlarni har jihatdan asrash, undan ehtiyotlik bilan foydalanish zarur.
Dunyo «o‘rmon resurslari» xaritasida kenglik chiziqlari bo‘ylab katta masofalarga cho'zilgan ikkita mintaqa ko‘zga yaqqol tashlanadi. Bular: Shimoliy va Janubiy o‘rmon mintaqalaridir.
JAHON YER FONDI VA UNING TAQSIMLANISHI

Yer kategoriyasi	Yer maydoni
	mln.km^2	%
Muzliklar	16,3	11,0
Qutb va baland tog‘ subnival choilari	5,0	3,3
Tundra va o'rmon-tundra	7,0	4,7
Tundradan tashqaridagi botqoqliklar	4,0	2,7
Ko'llar, botqoqliklar, daryolar, suv omborlari	3,2	2,1
Sug‘orilmaydigan arid cho'llar, qoyatosh gruntlar va qirg‘oq qumliklari	18,2	12,2
0‘rmonlar, ekilganlari bilan hisobga olgan holda	40,3	27,0
0‘tli-butali yaylovlar va tabiiy o'tloqlar	28,5	19,0
Dehqonchilikyerlari — shudgorlangan yerlar, bog‘lar, plan- tatsiyalar, ekilgan o'tloqlar, qishloqlar, dalahovlilar va yo‘l chekkalari bilan	19,0	13,0
Shaharqurilishivaishlabchiqarishtarmoqlarimaqsadidaishlatiladiganyerlar, yerustikommunikatsiyalarvatog' ishlabchiqarishidagiyerlarnihisobgaolganholda	3,0	2,0
Antropogen bedlend yerlar (eroziyaga, sho‘rlanishga va botqoqlikka uchragan va boshqa yerlar)	4,5	3,0

Jami quruqlik

149

100

Shimoliyo‘rmonmintaqasimo‘tadilvaqismansubtropikiqlimlihududlarbo‘ylabjoylashgan. Jahondagijamio‘rmonlimaydonlamingyarmi, yog‘ochzaxiralariningesadeyarliyarmishumintaqahissasigato‘g‘rikeladi. Bu mintaqa o‘rmonlarining muhim xususiyati, ularda asosan, tik o‘sadigan sifatli ignabargli daraxtlaming o‘sishidir. Bunday o‘rmonlaiga boy davlatlar Rossiya, Kanada, AQSH, Finlyandiyadir. Ularda, garchi daraxt kesish ishlari ancha keng miqyosda olib borilayotgan bo‘lsa-da, daraxt ekish yo‘li bilan o‘rmonlami tiklashga katta e’tibor berib kelinayotganligi sababli o‘rmonli maydonlar deyarli kamaymayapti.

Janubiy o‘rmon mintaqasi, asosan, tropik va ekvatorial iqlim mintaqalari bo'ylab joylashgan. U yer yuzasidagi o‘rmonli maydonlarning yarmi va umumiy o'rmon zaxiralarining yarmidan sal ko‘pini o‘zida biriashtiradi. Mintaqaning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri unda, asosan, keng baigli daraxtlaming qalin, aralash va ko‘p yarusli bo‘lib o‘sishidir. Shuningdek, bu o‘rmonlar yog^£ochlik xususiyatlari yuqori bo‘lgan qimmatli daraxtlaiga ancha boy. Bu mintaqa o‘rmonlariga, ayniqsa, Braziliya, Peru, Boliviya, Kolumbiya, Kongo Demokratik Respublikasi, Hindiston, Myanma, Indoneziya, Malayziya kabi mamlakatlar ancha boy. Tartibsiz, samarasiz foydalanishlar (o‘rmonlami yoqib ekin maydonlarini kengaytirish, tartibsiz kesish va daraxtlami o‘tin sifatida ishlatish) keyingi yillarda Janubiy mintaqa o‘rmonlarining tez kamayib borishiga olib kelmoqda. Lotin Amerikasi va Osiyoning keng bargli o‘rmon maydonlari faqat XX asming so‘nggi 30—35 yilida 40% ga, Afrika o'rmonlari esa yanada ko‘proq qisqarib ketdi. Mutaxassislar fikricha, agar tropik o‘rmonlaiga bo‘lgan munosabat ijobiy tomonga o‘zgarmasa, XXI asr o‘rtalariga kelib ulardan ajralib qolishimiz mum kin. Bunday xavf insoniyat oldiga o‘rmon resurslaridan oqilona foydalanish va ulami har jihatdan muhofaza etishdek dolzarb vazifani qo‘yadi.
REKREATSIYA RESURSLARI
Hozirgi davr ijtimoiy hayotida dam olish, istirohat, davolanish va tumm obyektlarining ahamiyati juda tez o‘sib bormoqda. Insonning jismoniy va madaniy dam olishi hamda davolanishi ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan vositalar rekreatsiya resurslari deb ataladi. Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko‘ra rekreatsiya resurslari tabiiy va ijtimoiy rekreatsiya resurslariga bo‘linadi.