9-Mavzu: Globallashuv va global muammolarning falsafiy jihatlari Reja

Tibbiyot. (Medisina). Odamning tanasida paydo buladigan barcha kasalliklarning oldini oluvchi yoki davolovchi molekulyar nanorobotlarni yaratish.

Gerontologiya. Insonlarning jismoniy bokiyligi uchun odam tanasidagi xujayralar kirilishining oldini oluvchi, odam organizmi tukimalarining ishlashini yaxshilash va kayta kurish uchun molekulyar robotlarni kiritishga erishish.

Sanoat. Iste’mol mollarini ishlab chikarishda an’anaviy usullardan foydalanishdan bevosita atom va ulalardan foydalanishga utish.K,ishlos xujaligi. Ozik-ovkatni tabiiy ishlab chikaruvchilarni (masalan, usimliklar va xdyvonlar) molekulyar robotlardan tuzilgan funksional uxshashlariga almashtirish. Bunday «kishlok xujaligi» samaradorligi ob-xavo va ogir mexdat sharoitiga boglщ bulmaydi. Uning ishlab chikarish xajmi ozik- ovqat muammosini biratula xal kiladi.

Biologiya. Tirik organizmga atomlar darajasidagi nanoelementlarni kiritish mumkin buladi. Buning okibatlari turlicha bulib, yukolib ketgan turlarni tiklashdan tortib, yangi turdagi jonzotlar biorobotlarini yaratishga olib kelishi mumkin.

Ekologiya. Ekosferani inson faoliyati chikindilarini boshlangich xom-ashyoga aylantiruvchi molekulyar robot-sanitarlar bilan tuldirish, sanoat va kishlok xujaligini chikindisiz nanotexnologik usulga ugkazish bilan amalga oshirish mumkin.

Koinotni uzlashtirish. Robot-molekulalarning ulkan armiyasi Yer atrofidagi fazoga chikariladi va uni inson yashashi uchun yarokli xolatga keltiradi. Oy, asteroidlar va yakin planetalarda inson yashashi uchun kosmik standiyalar kurish.

Kibernetika. Xozirda mavjud bulgan strukturalardan Z^lchamlari molekular ulchamiga teng bulgan xajmiy mikrosxemalarga utish sodir buladi. Kompyuterlarning ishchi chastotasi teragerts kiymatga utadi. Oke il molekulalaridan tuzilgan xotira xajmi terabaytlarda ulchaiadigan, saklash davri uzok bulgan xotira elementlari paydo buladi.

Ya.Aspli yashash muuiti. Barcha tashkiliy kismlarga mantik elementlarini kiritish xisobiga biz yashayotgan atrof-muxit «aklli» va inson yashashi uchun tula kulay bulib koladi.

Kurib turganimizdek, istikbolda fan-texnika tarakkiyoti insoniyatga kupgina kashfiyotlarni tavdim etadi.

Ayni paytda axborot-kommunikasiya, tibbiyot, ekologiya, energetika, mashinasozlik, samolyotsozlik, va kosmonavtika, tabiiy boyliklarni izlash xamda kazib olish kabi bir kator soxalarni nanotexnologiyalarsiz tasavvur etib bulmaydi. Yaratilayotgan yangi texnologiyalar xdyot tarzimizni osonlashtirish va yengillashtirish maksadida yaratilmovda. Masalan, nanosimlar kalinligi soch tolasidan bir necha ming marta ingichka, ammo uning pulatdan un karra mustaxkamrok ekani xam nanoindustriyaning shiddat bilan rivojlanayotganidan dalolat bermokda. Agar ana shu simlar sintezkilinsa, sanoat va texnikada olamshumul uzgarishlar ruy beradi. Dzgnyo iktisodiyotida kundan-kunga axamiyati ortib borayotgan neft maxsulotlarining kariyb 20 foizi xozirda kayta ishlanmaydi. Sababi, bugungi texnologiyalar bor kuvvati bilan ishlaganda xam neftni tulik sintezlashning imkoni yuk, Keyingi yillarda olimlar nanokatalizatorlar ustida tinimsiz ilmiy tadkikrtlar olib borayaptilar. Agar nanouskunalar amaliyotga joriy etilsa, neft 100 foizga kayta ishlanishi mumkin.

Xrzirgi kunda nanotexnologiya yunalishida ilmiy izlanishlar olib borayotganlar global muammoga aylangan kashshoklikka xam barxam berishi mumkin. Ular nanomaterial va nanoapparatlardan foydalangan xolda suv va yonilgini samarali tozalash, tuprok unumdorligini oshirish mumkin. Bugunning uzida bozorlarda nanotexnologiyalar asosida tayyorlangan maxsulotlar uchrayotgani xam shundan dalolat beradi.

Xrzirgi zamon tibbiyotini xam nanouskunalarsiz va nanotajribalarsiz tasavvur etib bulmaydi. Misol uchun, kon okishini bir zumda tuxtatadigan nanomodda yaratilgani xakikiy shov-shuvga sabab buldi. Kaliforniyada tajribadan utkazilayotgan mazkur modda XXI asr tibbiyotida xavdkatan xam muxim yangilik buldi. Olimlarning aytishicha, mazkur modda, ayniksa, boshda yoki yurak bilan boglik ogir jarroxlik amaliyotlarida yaxshi samara beradi. U nafakat vaktni tejaydi, balki inson organizmiga turli xil infeksiyalarning tushishiga xam tusik kuyadi. Bundan tashkari ushbu nanomodda tez yordam faoliyatida juda askotishi mumkin.

XXI asrning keyingi 10 yilligida nanosanoatga jadal rivojlandi. Amerika Kushma shtatlari yangi fanning imkoniyatlarini tugri baxolab, ushbu yunalishda strategik rivojlanish rejasini ishlab chivdan birinchi mamlakatga aylangan. Bugu i nanoishlanmalardan dunyoning deyarli barcha davlatlari sanoatida keng foydalanilmovda. Dar yili jaxon mikyosida nanotexnologiya tadkikiga bagishlangan 1000 dan ziyod ilmiy ishlar yuzaga kelmokda. Yangiliklar yaratish buyicha AKD1 yetakchilik kilayotgan bulsa, undan keyingi urinlarni Yaponiya, Xitoy va Yevropa mamlakatlari egallab turibdi. Bugun yapon olimlari tomonidan «nano» sanoatning turli tarmoklarga jadallik bilan olib kirilayotgani mamlakat milliy iktisodiyotiga milliardlab mablaglarni olib kelmokda.Jax,on mikyosida nanokompaniyalar sonining yil sayin ortib bormokda. Ma’lumotlarga Karaganda, nanokompaniyalar soni 20 mingdan ortik. Kurinib turibdiki, nanosanoat dunyoning xar bir burchagida shiddat bilan rivojlanib bormokda.

Urni kelganda nanotexnologiya soxasi muvaffakiyatlarini ta’kidlash barobarida uning salbiy okibatlari xasida turli karashlar, fikrlar mavjudligini unutmaslik lozim.

Bugun sanoat va kishlok xujaligida, ishlab chщarishda xom- ashyoning me’yordach ortik ishlatilishi ishlab chikarish jarayonidan xosil bulayotgan chikindi, tutun, gazdan ifloslanish tabiatga ta’sir etayotgani barchaga ma’lum. Devdonchilikda kimyoviy moddalarning kup mikdorda ishlatilishi, oqar suvlardan nooqilona foydalanish, yer osti boyliklarining intensiv ravishda kzaib olinishi va bonщa xududlarga olib ketilishi, sanoatda eski texnologiyaning saklanib kolayotgani xamda transport vositalarining atrof-muxitga yetkazayotgan zarari, tabiatga texnikaviy ta’sirning ortib borayotgani global ekologik ink,irozlarni keltirib chikarayotgani asosiy sabablardir.

Bugun tabiatga texnikaning ta’siri shu kadar oshib ketganki, u yer yuzida sodir bulayotgan geologik kuchlarga tenglashtirilmokda. Agar olti ming yil avval inson tabiatga toshbolta, tayok, yogoch omoch kabi sodda uskunalar bilan yondashgan bulsa, bugun u juda kudratli ishlab chikarish kurollari - murakkab mashinalar un ikki plugli traktor, birvarakayiga besh-un tonna tog jinslarini oluvchi kovshga ega ekskavatorlar, bir necha ming ot kuchiga ega buldozer va shunga uxshagan kudratli texnika bilan ta’sir etmokda. Mazkur vositalar inson mexnatini yengillashtirmokda, samaradorligini oshirmokda, ammo Yer yuzida bir kdtor muammolarni xam keltirib chikarmokda.

Ayniksa, biosferaning zaiflashayotgani, bir kator usimlik va jonivorlarning yuk bulib ketishi, atmosfera, suv xavzalari va tuprokning buzilayotgani, zaminimiz kiyofasining uzgarayotgani ziddiyatlar, tuknashuvlar, ma’naviy inkirozlarda namoyon bulmokda.

Ayrim Fapo mamlakatlarida nanomateriallarning atrof- muxit, inson salomatligiga zarari xususida turli fikrlar, karashlar paydo bula boshladi. Xatto ayrim manbalarda nanotexnologiya XXI asrda insoiiyatni kutilmagan vaziyatlarga duchor etishi mumkinligi ta’kidlanmokda. Gap shundaki, keng foydalanishga kirishilgan nanomateriallarning, mittigina nanokismlari xali yetarlicha urganilmagani insoniyatni ogir axvolga solib kuyishi x;am mumkin. Bir vaktlar tinchlik urnatish nikobi ostida inson aklu-zakovatining yuksak maxsuli bulgan atom yaratilgan edi. Bugun esa u yer yuzini nina ustiga utsazib kuyishga kodir eng xavfli kurolga aylandi. Biz xammamiz yaxshi kuradigan avtomobillar ommaviy xarakat vositasiga aylanib, inson ogirini yengil kildi-yu, lekin atrof muxitni ifloslantirib, unga global mkщyosda ekologik xavf sola boshladi.

Mutaxassislar esa bugun nanotexnologiyalarning ulkan yutukdaridan xarbiy sox,ada foydalanishga intilishning kuchayib borayotganidan xavotirga tushmovdalar.

«Xozirgi kunda insoniyat kulidagi kirgin keltiruvchi kurollar Yer shari axdlisini bir necha bor kirib tashlashga, Yer ukini izdan chikarishga, Yer sharining uzini parchalab tashlashga xam yetarlidir. Olimlarning xisob-kitoblariga kura xozirgi zamondagi insoniyat kulkda mavjud barcha portlovchi moddalarni dinamit ekvivalentligidagi gishtchalarga aylantirsak va ularni temir-yul vagonlariga yuklasak, dinamitlar ortilgan bunday eshalonning uzunligi Yer sharini ekvator buylab 200 marta aylantirib chikishga yetar ekan. Bu kurollar gayriinsoniy kuchlar kuliga ugab ketsa bormi, ular uzining bugungi kundagi utkinchi manfaatlari yulida butun yer yuzi sivilizadiyasi tarakkiyotiga nukta kuyishi mumkin. Ana shu omilning uzi xozir xam xavf ostida turgan yadrosiz dunyo orzusi kachon ushaladi, degan savolni yana bir bor jaxon xamjamiyati oldiga kundalang kilib kuyayotgan bulsa, ajab emas. Shunday ekan sivilizasiyamizning kelajagini sakdab kolish xar kanday vazifadan dolzarbrokdir^I».

Inson bugungi kunda uz sayyorasi mikyosidagi energetik, xom- ashyo va ozik-ovkat zaxiralaridan foydalana olishni urgandi, Yer ostidagi toshkumir, torf, gaz, neft’ zaxiralarini shafkatsiz kazib olishni davom ettirmokda. Yakin orada ularning zaxirasi tugaydi. Insoniyat sekin-asta suv, shamol, kuyosh energiyalaridan, Oy ta’sirida dengiz suvlarining kutarilishi paytida xosil buladigan guщin energiyalaridan foydalanishni uzlashtirib oldi. Sunggi asrlarda atom va termoyadroviy energiyadan foydalanish yullarini urgandi. X,ozirgi paytda gravitasiya kuchidan xamda mini kora tuynuklar energiyasidan foydalanish muammolari ustida izlanishlar olib bormokda. Inson uziga ozuka zaxirasining yangi-yangi manbalarini izlab topmokda. Dengiz va okeanlar ka’rida suv osti jonivorlari va usimliklari kurinishida bir necha un milliardlab odamlarning kornini tuydirishi mumkin bulgan ozuka zaxdralari mavjud ekanligini anikdadi. Inson abadiy muzliklardan chuchuk suv olish texnologiyasini rivojlantirmokda.

X,ozirgi kunda insoniyat, uz sayyorasi mikyosidagi energiya zaxdrasidan foydalana olmokda. Bu sivilizasion tarakkiyotning birinchi turiga u™^sh- Ru^s astrofizigi, radioastronom RFA akademigi N.S.Kardashyov koinot midyosida uch xil turdagi texnogen sivilizasiyani bir-biridan fark kilishni taklif kilgan.¹