9-мавзу. Глобаллашув ва глобал муаммоларнинг фалсафий жиҳатлари Глобаллашув – янги фалсафий мавзу

Келажакни башорат қилишнинг ўзига хос хусусиятлари. Келажакни башорат қилишга фалсафа тарихида ҳам, ижтимоий тафаккурда ҳам турли кўринишларда алоҳида эътибор қаратилган. Тарихнинг ўтиш даврларида, кескин ижтимоий конфликтлар юз берган даврларда башоратнинг аҳамияти айниқса ошган. Бу инсоният ҳаётининг барча жабҳаларида оламшумул ўзгаришлар юз бераётган ҳозирги даврга ҳам хос. Юзага келган шароитда ижтимоий башорат масалалари ўта муҳим назарий ва методологик аҳамият касб этмоқда, уларни ишлаб чиқиш эса фалсафий тафаккурнинг долзарб вазифаларидан бирига айланмоқда. Дарҳақиқат, келажак билан шуғулланмаган фалсафанинг келажаги йўқ. Ушбу мавзунинг мақсади башоратга умумий тавсиф бериш, унинг асосий турларини кўриб чиқишдан; ижтимоий прогноз нималигини, унинг методлари ва типларини аниқлашдан; давримизнинг оламшумул муаммолар билан белгиланган асосий футурологик концепцияларини таҳлил қилишдан иборат.
Башорат ўз гносеологик табиатига кўра гипотезани илгари суришга яқин туради. Аммо гипотеза – ўтмишни ҳам, ҳозирги замонни ҳам, келажакни ҳам билишга татбиқ этиладиган мантиқий шакл, башорат эса келажакка ёки ҳали маълум бўлмаган ҳозирги даврга қараб мўлжал олади.
Ҳозирги даврда ижтимоий воқеликни таҳлил қилинишида футурологик усуллардан фойдаланиш янги ёндашувларга асос бўлди. Табиий-илмий фанларда динамик хаос тушунчасини шаклланиши, шуни кўрсатдики тизимни бошланғич нуқтасида ҳар қандай ноаниқлик вақт ўтиши билан кўпая бошлайди ва муайян вақт ўтиши билан биз башорат этиш қобилиятидан маҳрум бўламиз. Ушбу ҳол иқтисод, психология, социологияни ўрганувчи кўпчилик объектларга хосдир. Шу нуқтаи-назардан қараганда, ҳар қандай янги ёндашув нарса, воқеа ва ҳодисаларни таҳлилида, уларнинг олдинги усуллари билан очилмаган томонлари, ўрганилаолинмаган томонлари очиб берилади. Фан ва фалсафа тарихида бундай мисолларни кўп кузатиш мумкин. Масалан, Аристотелнинг таълимотига кўра, физиканинг асосий вазифаси жисмларнинг ҳаракатини ўзгаришини эмас, балки жисмларнинг ҳаракатини таҳлил қилишдан иборат эди. Аристотелдан бошлаб Галилейгача физиканинг асосий вазифаси жисмларнинг ҳаракатини ўрганиш эди. Бу ғоя физикани ривожланишига тўсиқ бўлди. Аристотельнинг фикрига кўра, физика жисмларнинг тинч ҳолатини ўрганмоқ лозим эди. Галилей эса жисмларнинг тинч ҳолати ҳаракатнинг алоҳида хусусий кўриниши деб исботлаб берди. Ньютон эса, ушбу янги ғояни ўзининг биринчи қонунида баён этди. Шундай қилиб, ҳаракатнинг ўзгаришини таҳлил қилиш ғояси классик фаннинг шаклланишининг асосини ташкил этди.
Ҳозирги кунда жаҳон фалсафаси ва фани ўз эътиборини қуйидаги муаммоларнинг ечимини топишга қаратмоқда: кризис вазиятларининг ҳолатига баҳо бериш, мезонларини ҳамда кризис вазиятининг яқинлашаётганини башорат қилиш ва мураккаб системаларда кризисдан чиқиш сценарийлари (усуллари)ни ишлаб чиқиш. Масалан, фаннинг мазкур муаммолари таҳлили, тадқиқотчи олимларнинг тахминича, экспериментал тадқиқотлар билан яқин алоқада ривожланади. Бунда ночизиқли динамика соҳасининг умумий қоидалари ва математик натижаларидан турли кризис ҳодисаларини тавсифлашда фойдаланилади. Шундай қилиб, ночизиқли системалар назариясининг умумий назарий қоидалари мураккаб очиқ системалардаги реал жараёнларни ўрганишда ўзининг реал ифодасини топади.