Ахлоқ қўмиталари: келиб чиқиши, мақоми, мақсади, функциялари ва вазифалари Биотиббий тадқиқотларни ахлоқий жиҳатдан тартибга солиш тобора зарурат бўлиб, умумий эътироф этилган талабга айланиб бормоқда.
Инсон таъсирига боғлиқ илмий тадқиқотларни қўллаб-қувватлаш ва ахлоқий-ҳуқуқий тартибга солишнинг иккита асосий параметрларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчидан, ўқишни бошлашдан олдин ҳар бир мавзу бўйича маълумотли розилик тамойилига риоя қилиш. Иккинчидан, замонавий биотиббий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ҳар бир дастур, ҳар бир тадқиқот лойиҳаси, ҳар бир мавзу мустақил ахлоқ қўмитаси (ЭК) томонидан тасдиқланиши керак.
Ахлоқий қўмиталар (ёки биоэтика бўйича қўмиталар) замонавий шароитларда биоэтика соҳасида халқаро даражада қабул қилинган турли хил норматив ҳужжатларга риоя қилиш ва амалга ошириш учун зарур тузилмани ифодалайди.
Ахлоқ қўмитаси барча тиббиёт мутахассислари ва беморлар ўртасида ишонч, консолидация ва шериклик, хайрихоҳлик муносабатларини ўрнатиш, қийин аҳлоқий ва ҳуқуқий вазиятларни Объектив ва принципиал муҳокама қилиш орқали келишилган қарорларни излашга ёрдам бериши ва ҳаракат қилиши керак. Ахлоқ қўмиталари инсонпарварлик, ахлоқ, биотиббий ва биофармацевтик ахлоқнинг умумбашарий тамойилларига риоя қилиш билан боғлиқ кўплаб масалаларни кўриб чиқади. Миллий қўмиталарнинг ишини ташкил этишнинг методологик асоси Хелсинки Декларацияси ва Инсон Ҳуқуқлари Халқаро Хартиясига мувофиқ жамият томонидан инсон ҳуқуқларини назорат қилиш бўйича биотиббий ахлоқ қоидалари ва халқаро ҳужжатлардир.
Биотиббий тадқиқотларда ҳайвонлардан фойдаланишнинг ахлоқий жиҳатлари Тиббий тадқиқотларда ҳайвонлардан фойдаланиш биоэтиканинг энг муҳим ва асосий муаммоларидан биридир. Тўпланган тажриба шуни кўрсатадики, одамларда янги дори-дармонларни биринчи синовдан ўтказишдан олдин ҳайвонлар устида тажрибалар ўтказиш керак. Хелсинки декларациясида одамларда олиб бориладиган биотиббий тадқиқотлар умумий қабул қилинган илмий меoёр ва принципларга мувофиқ бўлиши ва лаборатория шароитида ҳайвонларга ўтказилган аввалги тажриба ва тажрибаларга, шунингдек илмий адабиётлардан кенг маълумот олишга асосланган бўлиши кераклиги таoкидланган.
Ушбу ахлоқий принциплар олимлар томонидан илмий тадқиқотларда фойдаланиладиган ҳайвонларга бўлган эҳтиромнинг зарурлигини оқлайди.
Тадқиқотнинг клиникадан олдинги босқичи қуйидаги омилларга боғлиқ:
- ишлаб чиқилган талабларга мувофиқ ҳайвонларни олдиндан ўрганиш, уларни амалий тиббиётда хавфсиз ишлатиш учун асосдир;
- илмий тажрибаларда ҳайвонлардан фойдаланиш биотиббий фанларни ривожлантириш учун зарур бўлиб, бу ҳаёт жараёнлари қонуниятлари ва механизмларини яхшироқ тушунишга имкон беради;
- ўрганилаётган препаратнинг экспериментал ҳайвонлар организмига салбий таoсирини ўрганиш қайси тўқималар ва органлар ушбу препаратга сезгирроқ эканлигини аниқлашга имкон беради ва клиник тадқиқотлар пайтида нимани таoкидлаш керак.
Ҳайвонлар устида ўтказилган тажрибалар ўрганилаётган модданинг органларга қандай таoсир қилишини гистологик усуллар ёрдамида, турли моддаларнинг ҳомиланинг интраутерин ривожланишига таoсири, юзага келиши мумкин бўлган мутаген ёки кансероген таoсирлари ва бошқа салбий таoсирларни ўрганишга имкон беради. Машҳур олим И.П. Павловнинг ёзишича, "ҳайвонлар устида эксперимент қанчалик тўлиқ амалга оширилса, бемор шунчалик тез-тез барча қайғули оқибатларга олиб келадиган экспериментал Объект ҳолатида бўлиши керак".
Ҳайвонларни эксперимент қилишда ахлоқий тамойилларга риоя қилиш дунёнинг барча мамлакатларида мажбурий ҳолга айланди. Бу мамлакат цивилизациясини баҳолаш мезонларидан бирига айланади. Халқаро тиббиёт илмий ташкилотлари кенгаши (CИОМС) 1985 йилда. "Ҳайвонлар ёрдамида биотиббий тадқиқотларини ўтказиш бўйича халқаро тавсияларни" ўз ичига олган "Ахлоқ кодекси" ни нашр этди.
Ахлоқ кодекси олимлар ва ҳайвонот тарафдорлари учун мақбул бўлган назарий принциплар ва ахлоқий қоидаларни ишлаб чиқди ва шакллантирди, улар биотиббий тадқиқотларида ҳайвонлардан фойдаланиш бўйича ҳар хил штатларда меoёрий чоралар ва меoёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш учун асос бўлиши мумкин ва бўлиши мумкин. Қуйидаги қоидалар асосий постулатлар бўлди:
- илмий тадқиқотларда ҳайвонлардан фойдаланиш исталмаган;
- ҳайвонлардан фойдаланишни талаб қилмайдиган усулларга устунлик бериш керак;
- илм-фан ривожининг ушбу босқичида ҳайвонлардан фойдаланиш муқаррар;
- олимларнинг ахлоқий талаби экспериментал ҳайвонларга нисбатан инсонпарварлик муносабати, уларни азобланишига йўл қўймаслик ва ҳайвонлардан фойдаланмасдан бир хил натижаларга эришиш имкониятини топишга интилиш;
- биотиббий тадқиқотларида фойдаланиладиган ҳайвонларни сақлаш учун энг яхши шароитларни таoминлаш. Рассел ва Бирч сўнгги ўн йилликлар давомида бошқарилган "учта Рс" концепциясини ишлаб чиқдилар: экспериментал биология ва тиббиётда ҳайвонлардан фойдаланишдаги ахлоқий муаммоларни ҳал қилиш
