Инсонларда тажрибалар ўтказишнинг ҳуқуқий ва ахлоқий асослари Замонавий тиббиёт ва фармация тобора ҳунармандчилик ва санoат билан ўхшашлигини йўқотиб, илмий-тадқиқот экспериментал фаолиятига айланиб бормоқда. Объектив ишончли билимларни олиш зарурати экспериментал асослашни талаб қилади. Тиббиёт ва фармацевтика экспериментал фан мақомида мавжуд бўлишининг бошланиши жуда фожиали бўлган.
Бу йўналишдаги дастлабки қадамлар ХХ асрнинг 40-йилларида фашист шифокорларнинг концентрацион лагерлар асирлари устида ўтказган тажрибалари эди. Нюнберг олимлари ва шифокорларининг Нюрнбергдаги синовлари давомида кўплаб маълумотлар тақдим этилди, ушбу тажрибалар тўғрисидаги ҳужжатлар ва гувоҳликлар билан тасдиқланди, бу субъектларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, одамларга оид тадқиқотларни муайян доирада чеклаш зарурати масаласини кўтарди.
Нюрнберг суд жараёнлари давомида "Нюрнберг кодекси" деб номланган ҳужжат ишлаб чиқилган ва моҳияти бўйича биринчи халқаро ҳужжат бўлиб, унда одамлар устида тадқиқотлар ўтказиш учун ахлоқий ва ҳуқуқий тамойиллар, шу жумладан тадқиқотда иштирок этиш учун "эксперимент субъектининг ихтиёрий розилиги зарурлиги", унинг ҳаракат қилиш қобилияти ва тажриба мавзусининг моҳиятини нимадан иборатлигини англаш.
Инсон тадқиқотлари икки турга бўлинади: биотиббий тадқиқотлар (клиник бўлмаган, терапевтик бўлмаган) ва клиник (терапевтик) тадқиқотлар. Биёмедикал тадқиқотлар реакцияни, баoзи бир ташқи омиллар таoсирида соғлом одамлар танасининг ҳолатининг ўзгаришини ўрганади. Бундай тадқиқотлар илм-фан манфаатлари учун олиб борилади, илмий маълумотларни тўлдиради ва яхшилайди, аммо касалликларни даволаш билан бевосита алоқаси йўқ.
Клиник тадқиқотлар беморнинг манфаатлари, касалликларни даволаш жараёнида амалга оширилади. Клиник тадқиқотлар беморнинг манфаатлари, касалликларни даволаш жараёнида амалга оширилади. Инсонлар иштирокидаги биотиббий тадқиқотлар, инсон ҳуқуқлари ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш ҳозирги босқичда биоэтика ташкилотларини ривожлантириш бўйича миллий стратегия ва дастурларни ишлаб чиқиш учун асос бўлган бир қатор халқаро ҳужжатлар туфайли амалга оширилмоқда.
Шу муносабат билан қуйидаги саволлар долзарб бўлиб қолади: биотиббий тадқиқотларида инсон ҳуқуқлари ва мажбуриятларига қандай риоя қилиниши мумкин? Соғлиқни сақлаш соҳасидаги тадқиқотларда қандай қадриятларни ҳисобга олиш керак? Биотиббий тадқиқотларида инсонпарварлик қадриятларига йўналтириш учун фан ва соғлиқни сақлаш олдида қандай ижтимоий-маданий чегараларни белгилаш керак?
Биотиббий тадқиқотлар ўтказишда жамият қандай оқибатларга олиб келиши мумкин? Соғлиқни сақлаш соҳасидаги тадқиқотларнинг асосий муаммоларига қуйидагилар киради: бошқарув воситаларидан фойдаланиш (плацебо); хабардор қилинган розилик принципи; тиббий хизмат стандартларига риоя қилиш; жамоатчилик билан муҳокама қилиш ва маслаҳатлашиш; тадқиқотларга кириш имконияти; ахлоқ қўмиталари (ЭК) функциялари ва вазифалари; синов пайтида зарарни қоплаш; консултациялар; тиббий сирни ва олинган маълумотларнинг махфийлигини сақлаш; тадқиқот давомида даволаш; маҳсулот мавжудлиги; ҳомийлик; мажбуриятлар ва суғурта; инсон тўқимасидан фойдаланиш; илдиз ҳужайраларини тадқиқ қилиш; олинган маълумотларга эгалик ҳуқуқини амалга ошириш; мулкчилик тўғрисида маълумот бериш ва бошқалар.
Биотиббий тадқиқотларни тартибга солувчи ҳужжатлар бир қатор халқаро ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилмоқда, жумладан: ЖССТ, ВМА, ЮНЕСКО, Европа Кенгаши. Ҳужжатлар ҳам кўлами, ҳам қонуний кучи билан фарқ қилади.
Масалан, Нюрнберг кодекси фақат ахлоқий мажбуриятдир ва Европа Кенгашининг Биотиббий ва инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсияси, Биоэтика тўғрисидаги конвенция (1997) ва унинг Биотиббий тадқиқотлар тўғрисидаги қўшимча протоколи (2005) бу ҳурмат қилиниши керак бўлган ҳуқуқий ҳужжатлардир. уларга қўшилган ва ратификация қилган давлатлар.
Сўнгги йилларда қабул қилинган ҳужжатлар қаторига қуйидагилар киради: • Жаҳон тиббиёт бирлашмасининг Хелсинки декларацияси "Инсонлар иштирокидаги тиббий тадқиқотларнинг ахлоқий тамойиллари" (2000 йилда тузатишлар киритилган ва 2002 йилда тушунтиришлар киритилган); • Европа Кенгашининг Биотиббий ва Биотиббий тадқиқотлар бўйича инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсиясига қўшимча протокол (2005); •
ЮНЕСКОнинг Биоэтика ва инсон ҳуқуқлари бўйича Умумжаҳон декларацияси (2005), унинг кўплаб мақолаларида у ёки бу тарзда биотиббий тадқиқотлари муаммоси кўтарилган; • Европа Кенгашининг инсон келиб чиқиши биологик материаллари бўйича олиб борилган тадқиқотлар бўйича тавсиялари (2006).
Хелсинки декларацияси бир қатор халқаро ҳужжатларда алоҳида ўрин тутади, бунда инсонлар иштирокидаги биотиббий тадқиқотларини тартибга солиш керак, гарчи у қонуний кучга эга ҳужжат эмаслигига қарамай, унинг аҳамияти инкор этилмайди. Хелсинки Декларациясининг асосий қоидалари қатор миллий қонунчиликларнинг ҳуқуқий нормаларидир.
Хелсинки Декларациясининг асосий ахлоқий талаблари: • Синов мавзусига субъектнинг шахсий қарамлиги йўқ. "Заиф" деб ҳисобланадиган маълум бир гуруҳ одамлар мавжуд. Уларни болалар, руҳий бузуқлик субъектлари, ҳомиладор аёллар, ҳарбийлар, тиббиёт талабалари, маҳбуслар деб аташ одат тусига кирган. Ушбу гуруҳлар "заиф" дир, чунки улар турли сабабларга кўра эксперимент ўтказувчининг мажбурлашидан, уларнинг бошлиқларидан ёки мавқеидан тўлиқ озод эмаслар. Зарар этказиш ва суиистеoмол қилиш мумкин бўлган хавф.
• Ногиронлар ўзларининг васийларининг розилиги билан экспериментларда иштирок этишлари мумкин, аммо фақат терапевтик синовларда.
• Барча тадқиқотлар илмий асосланган ва ҳайвонлар тажрибаларига асосланган бўлиши керак. Натижаларнинг тўғрилигини ва уларнинг нашр этилишини кафолатлаш зарур.
• Экспериментларнинг ахлоқий тозалигини таoминлаш уларни ахлоқий қайта кўриб чиқиш билан таoминланади: мақсадлар ва усуллар махсус протоколда белгиланиши ва ахлоқий қўмита томонидан тасдиқланиши керак.
• Тадқиқот ўтказишни рад этиш шифокор ва бемор ўртасидаги муносабатларни ёмонлаштирмаслиги керак.
• Биотиббий тадқиқотлардаги муҳим нуқта - хабардор қилинган розилик тамойилига риоя қилиш. Экспериментал иштирокчиларга улар учун тушунарли ва тушунарли бўлган шаклда тўлиқ ва аниқ маълумотлар тақдим этилиши керак. Ушбу маълумот:
- тадқиқот мақсадлари тўғрисида;
- тадқиқотда иштирок этиш билан боғлиқ мумкин бўлган фойда ва хатарлар;
- диагностика ёки даволашнинг муқобил усуллари тўғрисида;
- ҳар қандай вақтда тадқиқотдаги иштирокини тўхтатиш ҳуқуқи тўғрисида;
- ва иштирок этишдан бош тортиш одамнинг соғлиғига таoсир қилмайди.
