8-Mavzu: Sharq uyg`onish davri madaniyati Reja

ma’danshunoslik
) sohasida ham 
salmoqli ishlar qilgan. U minerallarning original tasnifini taklif etadi. Unga 
ko‘ra, barcha ma’danlar 4 guruhga: toshlar, eriydigan jismlar (
metallar
), oltin 
gugurtli yonuvchi birikmalar va tuzlarga bo‘linadi. 
Abu Ali ibn Sino botanika masalalari bilan ham juda ko‘p 
shug‘ullangan, chunki, tabobatda ishlatiladigan dorivor moddalarning 
aksariyati o‘simliklardan olinadi. U “Kitob ash-SHifo”ning “an-Nabotot” 
(“
O‘simliklar
”) qismida o‘simliklarning turlari, paydo bo‘lishi, oziqlanishi, 
o‘simlik a’zolari va ularning vazifalari, ko‘payishi hamda o‘sish sharoitlari 
haqida yozadi, ilmiy terminologiya yaratish sohasida ham ish olib boradi. 
Abu Ali ibn Sino yoshligidan astronomiyaga qiziqqan va bu qiziqish 
umrining oxirigacha saqlangan. U 8 ta mustaqil risola hamda “Kitob ash- 
shifo” va “Donishnoma”ning riyoziyot qismlarida astronomiyaga alohida 
boblarni bag‘ishlagan. Ptolemeyning “Almagest”ini qayta ishlab, shuning 
asosida amaliy astronomiya bo‘yicha qo‘llanma yaratgan. Abu Ali ibn Sino 
Jurjon shahrining geografik uzunligini o‘z davri uchun butunlay yangi 
bo‘lgan usul ― Oyning eng baland nuqtasini kuzatish orqali aniqlab bergan. 
Abu Rayhon Beruniy “Geodeziya” asarida bu usulning to‘g‘riligi haqida 
gapirib, uni faqat Abu Ali ibn Sino nomi bilan bog‘laydi. Bu usul Evropada 
500 yildan keyin (1514) astronom Verner tomonidan yangidan kashf qilinadi. 
Abu Ali ibn Sino musiqa bobida Abu Nasr Forobiyning ilmiy 
yo‘nalishini davom ettirgan yirik nazariyotchidir. Musiqa haqidagi “Javome’ 
ilm ul-musiqiy” 
(“Musiqa ilmiga oid to‘plam”) 
asari “Kitob ash-SHifo”ning 
bir qismi bo‘lib, har biri bir necha bobli 6 bo‘limdan iborat. “an-Najot”, 
“Donishnoma”larda musiqa haqida kichik bo‘limlar mavjud. “Tib qonunlari”, 
“Risolai ishq” va boshqalarda musiqaning ayrim masalalari, jumladan, inson 
psixikasiga ta’siri haqida fikr yuritgan. 
Abu Ali ibn Sino o‘z davridagi ilmlar tasnifi masalasiga ham jiddiy 
e’tibor bilan qaradi va bu sohada “Aqsom al-ulum al-aqliya” 
(“Aqliy ilmlar 
tasnifi”) 
nomli asar yozadi. Unda olim aqliy ilmlarni hikmat-falsafa ilmlari 
deb olib, ularni nazariy va amaliy qismlarga bo‘ldi. Nazariy bilimlar 
haqiqatni bilishga, amaliy ilmlar yaxshi ishlarni bajarishga qaratilgan. 

---

Nazariy falsafa 3 ga bo‘linadi: 1) quyi darajadagi ilm, ya’ni tabiatshunoslik 
(tib, kimyo, astrologiya va boshqa); 
2) o‘rta darajadagi ilm- matematika 
(geometriya, arifmetika, astronomiya, musiqa); 
3)oliy darajadagi ilm-
metafizika (
ilohiyot
).
Amaliy falsafa ham uch qism (
axloq, iqtisod va siyosat
)ga bo‘linib, 
birinchisida shaxs, uning fe’l-atvori qanday bo‘lishi haqida; ikkinchisida 
insonlarning oilada, xo‘jalik ishlarida bir-biri bilan munosabatlari qanday 
bo‘lishi va uchinchisida shahar yoki o‘lka miqyosida kishilarning bir-biri 
bilan munosabati qanday bo‘lishi, davlatni idora qilish haqida gap boradi. Bu 
turkum ham mayda tarmoqlarga bo‘linib ketadi. Asarda 29 ilm tarmog‘i tilga 
olinadi. 
Abu Ali ibn Sino haqiqiy axloqiy fazilatlarga va ideal jamoaga shu 
mavjud dunyoda erishuv mumkin, jamiyatda insonlar o‘zaro yordam asosida 
yashashlari kerak deb ta’kidlaydi. Jamiyat kishilarning o‘zaro kelishuvi 
asosida qabul qilinadigan adolatli qonunlar yordamida boshqarilishi 
lozimligini aytadi. Jamiyat a’zolarining hammasi bu qonunga itoat etishlari, 
qonunni buzish va adolatsizlik jazolanishi lozim. Agar hokim podshoning 
o‘zi adolatsizlikka yo‘l qo‘ysa, xalqning unga qarshi kurashi to‘g‘ri va 
jamiyat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi kerak, deb hisoblaydi. O‘zining 
axloq to‘g‘risidagi fikrlarida insonlarning kundalik ishlaridagi eng zarur 
axloqiy munosabatlarga, kamtarlik, izzat-hurmat, jasurlik, to‘g‘rilik, sofdillik 
kabi axloqiy fazilatlarga alohida e’tibor beradi. 
Abu Ali ibn Sino o‘zining boy va serqirra ilmiy merosi bilan keyingi 
davr SHarq va G‘arb madaniyatining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 
Prezidentimiz Islom Karimov qayd etganidek: “Islom olamining eng 
mashhur faylasufi va qomusiy allomasi hamda insoniyatning eng buyuk 
mutafakkirlaridan biri” degan unvonga sazovor bo‘lgan Abu Ali ibn Sinoning 
hayoti va faoliyati avlodlarda alohida g‘urur va ehtirom tuyg‘ularini 
uyg‘otadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini 16 yoshida boshlagan bu ulug‘ zot o‘z 
umri davomida 450 dan ortiq asar yaratdi. Ularning aksariyati, avvalo, 
tibbiyot va falsafa, shuningdek, mantiq, kimyo, fizika, astronomiya, 
matematika, musiqa, adabiyot va tilshunoslik sohalariga bag‘ishlangan. 
Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Frensis Bekon va boshqa ko‘plab olimlar 
avlodi uning asarlarini o‘qib, hayratga tushganlar.
Biz doim g‘urur va iftixor bilan e’tirof etamizki, tibbiyot tarixida eng 
mashhur bo‘lgan, “Tib qonunlari” deb atalgan o‘zining bebaho fundamental 
asari bilan Ibn Sino keyingi bir necha yuz yillar uchun tibbiyot fanlari 
taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlarini oldindan belgilab berdi, hozirgi kunda 
ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan amaliy tibbiyot va farmakologiya 
sohalarining eng muhim usullariga asos soldi. Bejiz emaski, bu kitob 
Evropada XV asrda chop etilgan dastlabki kitoblardan biri bo‘lgan va 
Evropaning etakchi universitetlarida qariyb 500 yil davomida tibbiyot ilmi 

---

ayni shu asar asosida o‘qitib kelingan”
12
.