8-mavzu. Nutqning jo`yaliligi va ifodaliligi reja

Dubulg’a boshda dungullab,
Kark qubba qalqon qarqillab,
Tilla poyanak urilgan uzangilarga sharqillab,
Bedov otlari dirkillab,
Olg’ir qushdayin charqillab,
Qo`lda nayzasi suqillab,
Yurmoqchi uzoq yo`liga,
Qaramay o`ngu so’liga,
Yetsam deb yorning eliga,
Siltab yuradi Boychibor...
Yo`l yurar davlatli shunqor.
So'zlarni ko’chma ma’noda qo’llash ham nutq ifodaliligini ta’minlash uchun tuganmas manbadir. Ko`chma ma’noning deyarli barcha asosiy holatlarda emotsional-ekspressiv buyoqdorlikka ega bo’lishi ma’lum. Mana bu jumlaga e’tibor beraylik: Men har gal Matyoqubnkiga borganimda uning xonasiga kirishdan avval un-un beshta kitobni xarid qilish uchun ajratib kuygan bo’lardim. Lekin ularni silab-siypab, varaklab ko’rib, yana qaytarib berardim — karmon qurg’ur uncha semiz emas edi (O.Sharafiddinov, "Snayperlikdan — aka- demiklikka" aqolasi). Ikkinchi jumlaning karmon kurg’ur uncha semiz emas edi qismi aloxida ifodalilikka ega. Bu ifodalilik esa semiz so'zining ko’chma ma’noda qo’llanishi hisobiga yo'zaga kelgan (albatta, bunda og’zaki nutqda xos kurg’ur so'zining ham ishtirokini ta’kidlash mumkin). Ayni qismdagi fikr bunday qo’llanishsiz, ya’ni Karmonimda pul ko’p emas edi shaklida ifodalanganda edi, nutqning ifodalilik sifati buy ko’rsatmagan bo’lardi.
Nutqda so'zlarni kuchma ma’noda ishlatishning xilma-xil ko’rinishlari mavjud bo’lib, ular kuchimlar (yoki troplar) nomi bilan umumlashtiriladi. Kuchimlarning asosida ikki narsa yoki tushunchani qiyoslash yotadi, ya’ni ikki narsa yoki tushuncha o’rtasidagi muayyan munosabat (o’xshashliq umumiyliq aloqadorlik kabi) asosida tasviriylik ifodalilik aniqlikni kuchaytirish maqsadi bilan ulardan birining nomi ikkinchisiga kuchiriladi. Shuning uchun ham ko’chimlar o’ziga xos tasviriy vositalar sifatida nutqning ifodaliligini ta’minlashda alohida o’rin tutadi.

Nutqning ifodaliligini ta’minlashga xizmat qiladigan ana shunday tasviriy vositalardan biri epitet bo’lib, uni sifatlash ham deyishadi. Buning sababi shuki, epitet narsa yoki tushunchaning belgi-xususiyati, sifatini aniq, ravshan va obrazli ifodalaydi, ayni paytda bu ifoda ekspressiv-emotsionallikka ega bo’ladi. Epitet tildagi mavjud im- koniyatga ko’ra faqat nutqda voqelanadi. Masalan, temir qoshiq birikmasidagi temir so'zi o’z ma’nosida, bu so'z, aytayliq "Temir xotin"
(Sh.Boshbekovning asari nomi) birikmasida esa ko’chma ma’noda, ya’ni epitetdir. Mazkur epitet nutqning emotsionalligi, ekspressivligini, demakki, ifodaliligini oshirishi aniq. Bardoshli xotin, chidamli xotin, toqatli xotin kabi holatlarda temir xotin birikmasidagi ma’no umuman ifodalanar, ammo tushunchaning qamrovliligi, ifodaliliq obrazlilik tamoman yuqoladi. Aytish mumkinki, epitetlar asosida ham qiyos yotadi, ya’ni ularni qisqargan o’xshatishlar deyish mumkin. Boshqacha aytganda, yuqoridagi misolga qaytsaq temir bilan xotin chidamlilik belgisiga ko’ra qiyoslangan, ya’ni temirday chidamli (bardoshli, toqatli) xotin tarzidagi o’xshatish konstruktsiyasini tasavvur qilaylik qiyos uchun asos bo’lgan "chidamlilik" belgisi avvalo temirga xos, temir so'zi ayni belgining etaloni sifatida to’g’ridan-to’g’ri xotin so'ziga sifatlovchi tarzida qo’llangan. Kuchli ekspressivlikka ega va mazkur belgilarni qabariq hamda boshqa ikir-chikirlari bilan ifodalaydigan ko’chma ma’no voqelangan. Nutqda epitetning yo'zaga kelishi mexanizmi, asosan, shu zaylda bo’ladi. Badiiy nutqda epitetlar o’ziga xos badiiyat vositasi sifatida faol qo’llanadi. Bir necha misol: Holbuki, u o’zini bil- masdan va hech narsa uylayolmasdan telba qadamlar bilan bitta-bitta bosib ilgari yurardi (Cho’lpon, "Kecha va kundo'z" romani). Lablarimda, peshonamda sezaman mo'z nafasin (Zulfiya). Oltin O’zbekiston tuprog’i bu kun bir pari faslning og’ushida mast (A.Oripov, "O’zbekistonda ko’z" she’ri). Ko’rg’oshii xayollar ezadi bag’rim, janda umidlarga solaman yamoq (Faxriyor, "Ayolni eslamoq..." she’ri).
Ko’chimlarning eng keng tarqalgan turlaridan yana biri metaforadir. Bunda narsa yoki tushunchalar o’rtasidagi o`xshashlik asosida nom ko’chadi. Masalan, qozonning qulog’i birikmasidagi kuloq so'zining ma’nosi metaforik ma’no, chunki u odamning kulog’iga o’xshashligi asosida yo'zaga kelgan. Lekin ayni so'zning bu ma’nosi tilda doimiy metaforaga ay- langan, ya’ni turg’unlashgan, mazkur tushunchaning nomiga aylanib, tilning lug’at boyligidan joy olib bo’lgan. Shunga ko’ra bunday metafora nutqning ifodaliligi nuqtai nazaridan qimmatga ega emas. Metafora qanchalik yangi, ohorli, tutilmagan bo’lsa, shunchalik ifodali bo’ladi.Mohir so'z ustalari o’z asarlarida so'zlarni metaforik ma’noda qo’llash orqali ifodali, obrazli nutqning go’zal namunalarini yara- tadilar. Quyidagi misollarda buni kurish mumkin: Zotan, ularning o’zlarini unutar darajada bir-birlari bilan bu xilda uynashuvlari usha g’am-g’ashlar purjinasining bo’shalishi, siqintilar oqimining tug’onni bo’zib oldinga tomon yul solishi emasmidi?! (Cho’lpon, "Kecha va kundo’z" romani). "Telbaning ishini unglaydi xudo", yillarning og’zida saqich bu naql (I.To’lakov, "Maqol" she’ri). Manglayi tirishar zinapoyaning, Panjara kuylaydi misoli chiltor, Terlab ketganini kursang oynaning... Hamma narsa seni kutar intizor (I.Mirzo, "Izimdan sudralib" she’ri).
Ta’kidlanganiday, metafora narsa yoki tushunchalar o’rtasidagi o’xshashlik asosida yo'zaga keladi, lekin qiyoslanuvchilardan faqat birining, ya’ni o’xshatish etalonning nomigina lisoniy ifodalanadi, metaforik ko’chma ma’no ayni shu so'zda vokrlanadi. Shunga ko’ra metaforani yashirin yoki qisqargan o’xshatish ham deb nomlashadi. Ayni paytda nutqda to’liq (ya’ni qiyoslanuvchilarning har ikkisi ham, o’xshatish asosi va o’xshatish ko’rsatkichi ham lisoniy ifodalangan) o’xshatishlar ham borki, ular ham nutq ifodaliligini ta’minlashga ko’maklashadigan tasviriy vositalar sirasiga kiradi.
Badiiy nutqning ifodaliligi nuqtai nazaridan qaralganda, o’xshatishlarning musichadek beozor (odam), ayiqday ko’pol (yigit), toshday qattiq (narsa), mo'zday sovuq (suv), qorday oppoq (rang) kabi qo’llanishi an’anaga kirib qolgan, hammaga ma’lum bo’lgan turlaridan ko’ra nutq to’zuvchining, ijodkorning o’zi tomonidan yaratilgan, ya’ni xususiy-muallif o’xshatishlari ahamiyatlirokdir. Tug’ri, mazkur an’a- naviy o’xshatishlar ham nutqning ifodaliligi uchun ma’lum darajada xizmat qiladi. Masalan, musichadek beozor odam birikmasi beozor odam birikmasiga nisbatan, ayiqday ko’pol yigit birikmasi ko’pol yigit birikmasiga nisbatan, toshday qattiq narsa birikmasi qattiq narsa birikmasiga nisbatan ifodaliroq, ekspressivroq ekanligi ko’rinib tu- ribdi. Shuning uchun odatdagi nutqning ifodaliligini ta’minlash uchun ulardan ham foydalanish lozim. Ammo nutqning, ayniksa, badiiy nutqning ifodaliligini kuchaytirish uchun xususiy-muallif o’xshatishlari alohida ahamiyatga molikdir. Ijodkorning bevosita o’zi yaratgan, uning o’tkir ko’zi, ko’lamli tasavvuri va bepoyon taxayyuli, ziyrak ko’zatishlari mahsuli sifatida yo'zaga kelgan va o’z o’rnida qo’llangan o’xshatishlar betakror obrazlarning go’zal ifodachilariga aylanadi, haqkoniy ta’sirli tasvir uchun xizmat qiladi, nutqda kuchli poetik mazmun kasb etadi. Mana bu parchaga e’tibor beraylik: