8-mavzu. Lingvistik tahlil metodlari

SUBSTANSIAL (FORMAL-FUNKSIONAL) 
 TAHLIL METODI 
Struktural tadqiq metodining Praga lingvistik to‘garagi (funksional 
lingvistika,Praga strukturalizmi) tamoyollariga ongli va izchil dialektik tahlil va 
talqin usulini tatbiqi, ilmiy tushunchalarini dialektik mantiqning ilmiy 
tuchunchalarga qo‘yadigan talablari asosida shakllanturuvchi bu metod 
o‘zbek tilshunosligi ichida XX asrning 60-yillarida shakllana boshladi va milliy 
istiqlol sharofati bilan 90-yillarda keng rivojlanib, ona tili va filologik oliygohlarda 

---

o‘zbek tilining ilmiy talqini va ta’limi sohalariga kirib bordi, ommalashdi. 
Fanimizda bu tahli usulining asoschisi o‘zbekshunos olim Sergey Ivanov (1922-
1999) va uning izdoshlaridir
1
. O‘zbek substansial (formal-funksional) 
tilshunosligining asosiy tahlil tamoyillari quyidaglardan iborat: 
1.0. Funksinal lingvistikadagi 
til~nutq 
dixotomiyasi bir muncha boshqacha 
talqinga ega va
Til = Lison+Me’yor+Nutq
sifatida tushunilib, 
Lison~ Nutq
munosabati dialektik 
umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab
(
UMIS
)ning 
ma’lum bir sharoitga - nutq sharoitiga (
NSh
) - mos ravishda muayyan moddiy 
shakl qabul qilgan holda 
yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat
(
YAHVO
) sifatida
voqelanishi qonuniyatlari asosida sharhlanadi. Bunda
lison 
va 
lisoniy birliklar
UMIS, 
nutq
va 
nitqiy birliklar
YAHVO dialektik tabiatiga ega bo‘ladi va shu 
nuqtayi nazardan turib tavsif va tahlil etiladi. Nutq sharoiti me’yor mavqeida 
bo‘ladi. 

1.1
Til

lison, me’yor va nutq
ning dialektik butunligi (majmuasi) 
bo‘lib, uning bosh ichki ziddiyati unda atash (nominativ) va ifodalash 
(ekspressiv) vazifalarning dialektik birligidadir. Atash vazifasi ramziy tizim 
umumiy qonunlariga mos ravishda shakl va mazmun semmetriyasini talab 
qilsa, ifoda vazifasi, aks hodisani talab qilib, tilning nisbatan barqaror, lekin 
ayni zamonda rivojlanuvchan, moslashuvchan, xilma-xil me’yorliligini (har 
bir voqelanish sohasining o‘z me’yorlariga molikligiini) talab qiladi 
1.2.
Lison
UMIS tabiatli lisoniy birliklarning serqirra, ko‘pqavatli 
sathlaridan tashkil topgan barqaror, tashqi muhit ta’siriga o‘ta sezgir, 
o‘zgarish, rivojlnish va moslashish immanent qobiliyatini o‘z ichida 
mujassamlashtirgan murakkab qurilishli iyerarxik sistemadir. Uning 
barqarorligi
asosi 
-sathlar ichida lisoniy birliklarning uzluksiz nisbiy markaz-qurshov 
giponimik pog‘onaviylik aloqalar bilan bog‘lanishida, 
- sathlardagi har bir pog‘ona doirasida birliklarning o‘zaro barqaror 
oppozitiv munosabatlarda turishida va nisbiy butunliklarga birikishida 
bo‘lsa,
bu sistemaning immanent