8-mavzu. Lingvistik tahlil metodlari

o‘zgaruvchanligi
1
O`zbek tilshunosligida bu yo`nalish haqida qar.: М.М. +урбонова. Ызбек тилшунослигида формал-функционал 
йыналиш ва содда гап =урилишиниг тал=ини. ДДА. Т.: ТАИ. 2001; Yana qar.: Менглиев Б. Р. Лисоний тизим 
яхлитлиги ва унда сатщлараро муносабатлар. ДДА. Т. ТАИ.2002; М.М. +ур бонова. Щозирги замон ызбек 
тили. Гап синтаксиси учун материаллар. Тошкент. Университет. 2002; Nimat G. Hamid. O`zbek tilini struktural 
tadqiqi. "3.Uluslararasi turk dil kurultayi. Tutk dil qurumu yayinlari №678. Ankara.2000. S.787-793;

---

- lisoniy birlikda shakl va mazmun asimmetriyasi, 
-uzluksiz nisbiy markaz-qurshov giponimik pog‘onaviylik bosqichlari 
sonining va
- har bir bosqichda qurshov birliklari miqdorlarining nisbiy erkinligi,
- ko‘pqavatli pog‘onalarning har birida har bir lisoniy birlikning o‘z 
pog‘onadoshlari bilan ko‘ptomonli zidlanishi va bir necha mikrosistemalarga 
aloqadorligi 
bilan ta’minlanadi. 
1.3.
Me’yor
(NSh) lisonga, uning ichki qurilish tizimiga nisbatan 
tashqi omil bo‘lib lisoniy imkoniyatlardan (- sinonimik qatorlardan, lisoniy 
birliklarning dublet, allovariant va variantlari, sohaviy birliklaridan v.h.) har 
birining voqelanish o‘rinlari va xususiyatlarini belgilaydi. Meyor 
- 
lisoniy 
an’ana bilan ham, 
- sof 
nolisoniy
(g‘ayrilisoniy), jumladan:
- xilma-xil uslublar, tilning qo‘llanilish sohalari va lisonning voqelanish 
usullari (badiiylik va kuchli ta’sirchanlik, yorqin ifodaviylik, obrazli tafakkur 
yoki aniqlik, ixchamlik, serinformativlik talablari v.h.) bilan ham, 
- ijtimoiy shart-sharoit, qonun-qoida, rasm-rusumlar, til siyosati bilan 
ham,
-hutq jarayoni ishtirokchilarining diniy, madaniy, tabaqaviy, irqiy, milliy, 
hududiy, jinsiy, ruhiy, yosh v. b. xusisiyatlari bilan ham, 
- lison voqelanayotgan soha, hayotiy jabha talab va xususiyatlari bilan 
ham, 
- lison voqelanishining bevosita nolisoniy shart-sharoitlari bilan ham 
belgilanishi mumkin. 
Me’yorga ta’sir etadigan omillar juda ko‘p va rang-barang bo‘lib, 
tilshunoslikning maxsus tarmog‘i - sotsiolingvistikaning markaziy tadqiq 
manbalaridan biridir. 
1.4.
Nutq
lisonning me’yor elagidan o‘tgan muayyan (yozma, 
og‘zaki, tasviriy /imo-ishora, signal v.h./ shakllaridan birida) voqelanishidir. 

---

1.5.
Lison
ham, 
nutq
ham qurilish va voqelanish tamoyillariga ko‘ra 
birlamchi ijtimoiy-ruhiy ramziy tizim (semiotik sistema), 
me’yor
uning 
voqelanish sharoiti bo‘lib, bevosita ramziy tizimga aloqadordir emas. 
1.6. Lisoniy sathlar izchil giponimik munosabatlli iyerarxik qurilishga 
ega bo‘lgani holda lisonning o‘zi uni tashkil etuvchi sathlari bilan iyerarxik 
gipo-giperonimiik munosabatlar bilan emas, balki dialektik butun-bo‘lak 
aloqalari bilan bog‘lanadi
2
. Bunda lison butun, sathlar bo‘lak mavqeyida 
bo‘ladi. 
П.Istagan lisoniy birlik serqirra va substansial, ya’ni majmuyi asmo va 
sifot sifatida tushuniladi. Bu birlik rang-barang nutqiy sharoit va 
qurshovlarda voqelantiruvchi xususiyatlar uning zotida ( mohiyatida, 
tabiatida, ununiy lisoniy ma’nosida, lisoniy qiymatida) mujassamlangan deb 
qaraladi. 
Ш Lisoniy birlikning mohiyati shu birlikning k a m i d a ikki qator turli 
asosli oppozitsiyalaridan chiqariladi va shuning uchun ichki ziddayatli 
bo‘ladi.
1Y. Mohiyat munosbatlarda yaratilmaydi, balki ochiladi 
Bugun kundan-kunga ulg‘aya boryotgan va milliy ma’naviy istiqlol 
mevasi sifatida ommalashayotgan o‘zbek substansial (formal-funksional) 
tilshinosligida til qurilishi va yashashi tahlilining bosh masalalari mana 
shunday tushuniladi va shu nuqtayi nazardan turib har bir bosqich 
birliklarining umumiy mohiyati, unga tayanib har sath birligi tabiati
ochiladi, o‘zbek tili qurilishining tavsifi beriladi.