8-mavzu. Lingvistik tahlil metodlari

TIPOLOGIK UMUMIYLIK (LINGVISTIK UNIVERSALIY)LAR 
TAHLIL USULI 
 
Bir-biri bilan yaqin (qarindosh) yoki uzoq, o‘zaro aloqalarda bo‘lgan va 
bo‘lmagan tillarning qurilishi, u yoki bu turdagi ma’no va vazifalarni ifodalashdagi 
umumiylik (o‘xshashlik) va farqlarni (xususiyliklarni) qiyoslab o‘rganish usuli 
bo‘lib, o‘z ildizlari bilan qiyosiy-chog‘ishtirma, mantqiy grammatika, qiyosiy-
tarixiy usul va glossematika tushuchalari bilan aloqadordir. Eng asosiy 
tushunchalari t i l u s t i l i k (metatil, metayazik) va lingvistik u m u m i y l i k 
lardir. Lingvistik u m u m i y l i k lar boshqa yo‘nalishlarning ong (tafakkur) 
kategoriyalariga qisman to‘g‘ri keladi. Tilustilik (metatil) deganda tabiiy tildan 
2
Нигматова Л. Х. Ўзбек тилида привативлик (нофонологик сатщлар). НДА. Т.: ТАИ. 2004.

---

yuqori turgan va nutq ijtimoiy faoliyatida ifodalanishi zarur bo‘lgan tushuncha, 
aloda-munosabat va vazifalar majmuasi tushuniladi. Bu tushuncha, aloqa-
munosabat va vazifalarnig har biri alohida olinganda lingvistik
umumiylik
sanaladi.
Tipologik tadqiqotlarda qiyoslanadigan haqqoniy (real) til (obyekt-til) larda 
shu umumiylikning ifodalanish vosita, usul, shakl, ko‘rinishi va vazifalari 
qiyoslanib, har bir qiyoslanayotgan tilning qurilish xususiyatlari haqida tegishli 
xulosalar chiqariladi.
Bu tahlil usuli bilan tilshunosligimizda Abduzuhur Abduazizov, Jamoliddin 
Bo‘ronov, Ne’mat Turniyozov, Shahriyor Safarov, Sano Saidov, Mohira Saidova, 
Muhammadjon Fayzullayev kabi, asosan, rus va G‘arbiy Yevropa tillari bo‘yacha 
mutaxassislar shug‘ullanishgan.

Biz yuqorida o‘zbek tilshunosligida ancha keng amalda va ma’ruzachiga 

tanish bo‘lgan atigi 6 nisbatan alohida lingvistik tadqiq yo‘l va usullari bilan 
tanishib chiqdik.Fanimiz amaliyotida bo‘lgan 
deskriptiv, glossematik, psixologik, 
antropolingvistik, sof semsntik, semiotik lingvistika
kabi an’anaviy, 
kompyuter 
lingvistikasi
va 
mashina tarjimasi
kabi hozirgi kunda yangi fan - kibernetika 
tarkibiga kirib ketgan sohalar haqida hech narsa demadik, chunki bular to‘g‘risida 
fikr yuritish - hatto oddiy tavsif berish m a x s u s tayyorgarlikni talab etadi
3
. 
Bu yetakchi metodlar tilshunoslikning alohida maлtab va yo‘nalishlarini 
belgilaydigan, nisbatan mustaqil tahlil usullaridir. Shular bilan birga fanimizda 
juda ko‘p amaliy (operatsion) tahlil usullari borki, ular fanda mustaqil yonalish va 
maktablarni (tilshunosliklarn) shakllantirmaydi, balki tilshunoslik yo‘nalishlari
ichida ma’lum bir maqsadlarga erishish, ma’lum bir turdagi ma’lumotlarni qo‘lga 
kiritish uchun xususiy sohalarda qo‘llaniladii.Odatda bunday x u s u s i y tahlil 
usullari ham
 metod 
deb ataladi.Lekin bu metodlarni biz yuqorida sanab o‘tgan va 
fanning alohida yo‘nalishlarini shakllantiradigan M E T O Dlar bilan 
tenglashtirish mumkin emas. Shunday qo‘shimcha (operatsion) tahlil usullaridan 
ayrimlari bilan tanishib o‘tamiz: