8-mavzu. Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkchilikning shakllanishi. O‘zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi. Reja

Asosiy masalalar (Reja): 
1.
O‘zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining shakllanishi, uning 
yo‘nalishlari, bosqichlari va xususiyatlari. 
2.
Bozor munosabatlariga o‘tishning huquqiy asoslarining yaratilishi. Iqtisodiy 
islohotlarning besh tamoyilini amalga oshirilish mexanizmi. 
3.
Jahon moliyaviy inqirozining yuzaga kelish sabablari, oqibatlari va uni 
O‘zbekistonda bartaraf etish yo‘llari. 
4.
Mamlakat iqtisodiyotining modernizatsiya va diversifikatsiya qilinishi, 
bank-moliya tizimini mustahkamlash borasidagi chora-tadbirlar. Soliq tizimidagi 
islohotlar. 
O‘zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining shakllanishi, uning 
yo‘nalishlari, bosqichlari va xususiyatlari:
Iqtisodiy hayot kishilik jamiyati 
hayotining muhim sohalaridan biri bo‘lib, inson rivojlanishi manbaini tashkil qiladi. 
Unda insonlar o‘zlarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida 
tirikchilik ne’matlarini va vositalarini ishlab chiqaradilar. SHuningdek, ular 
taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishga qaratilgan faoliyatlarida o‘zaro 
iqtisodiy munosabatlarga kirishadilar. 
Iqtisodiy hayot kishilarning ijtimoiy, madaniy, siyosiy hayot sohalarining 
moddiy asosini tashkil etadi va ularning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ayni paytda, 
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va davlat tizimi iqtisodiyotga jiddiy ta’sir etadi. 
Iqtisodiyot jamiyat hayotining muhim sohalaridan biri bo‘lib, inson rivojlanishi 
manbaini tashkil qiladi. Unda insonlar o‘zlarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini 
qondirish maqsadida turli ne’mat va vositalarni ishlab chiqaradilar va o‘zaro 
iqtisodiy munosabatlarga kirishadilar. 
Iqtisodiy hayot kishilarning ijtimoiy, madaniy, siyosiy hayot sohalarining 
moddiy asosini tashkil etadi va ularning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ayni paytda, 
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va davlat tizimi iqtisodiyotga jiddiy ta’sir etadi.
Sobiq totalitar, ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida siyosat iqtisodiyotdan 
ustun bo‘lib, uning rivojlanish yo‘nalishlarini belgilab berardi. Bu tuzumning 
iqtisodiy negizini davlat va kolhoz-kooperativ mulkchilik shakllaridan iborat 
umumhalq mulki tashkil etardi. Davlat asosiy ishlab chiqarish fondlarining 90 
foizdan ortig‘iga ega bo‘lib, iqtisodiyotda yakka hokimlikni o‘rnatgan edi. Buning 
oqibatida davlat iqtisodiyotni, iqtisodiy hayotni bir markazdan ma’muriy-
buyruqbozlik asosida boshqarib borar edi.

---

Jamiyat a’zolari ijtimoiy mulkka egalik qilish huquqidan mahrum edilar. 
Tadbirkorlik, biznes bilan shug‘ullanish qonun bilan man etilgan edi. Bunday 
faoliyat bilan shug‘ullanganlar chayqovchi, yot unsur sifatida jinoiy javobgarlikka 
tortilar edilar. Kishilarning mulkdan, uning natijalarini tasarruf etishdan 
begonalashganligi tufayli, mehnat motivatsiyasi sust. Pirovard natijada sobiq ittifoq 
chuqur tanazzulga uchradi. Ma’lumki, shaxsning mulkdor bo‘lish, erkin kasb 
tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash, o‘zi istagan iqtisodiy faoliyat turi bilan 
erkin shug‘ullanish hamda shunga muvofiq cheklanmagan daromad olish va yahshi 
yashash imkoniyatlariga ega bo‘lish kabi huquqlarini amalga oshirishni faqat 
ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotigina ta’minlashga qodirdir. 
Mustaqillikka erishgan O‘zbekiston ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga 
asoslangan demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etish 
maqsadida tub islohotlarni amalga oshirmoqda. 
Biz islohotlarni inqilobiy usulda, ya’ni “shok terapiyasi” yo‘li bilan amalga 
oshirishdan ongli ravishda voz kechib, tadrijiy taraqqiyot yo‘lini tanlab olganimiz 
tufayli xalqimizni qanday og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy va 
ijtimoiy to‘fonlardan asrab qolishga muvaffaq bo‘lganimizni bugun hayotning o‘zi 
tasdiqlab bermoqda.
Izchil yuqori o‘sish sur’atlari, yurtimizda barpo etilgan bank-moliya tizimining 
barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan 
yangilanish va o‘zgarishlar, umuman, mamlakatimizni modernizatsiya qilish 
yo‘lidagi dadil qadamlarimiz dunyo jamoatchiligi, shuningdek, Xalqaro valyuta 
jamg‘armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya 
tashkilotlari tomonidan e’tirof etilmoqda.
Haqiqatan ham, qariyb yigirma yillik mustaqil taraqqiyotimiz mobaynida 
O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning o‘sishi 3,5 barobarni, aholi jon boshiga 
hisoblaganda esa 2,5 barobarni, aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil 
etgani e’tiborga sazovordir. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar sohada erishilgan marralar 
— aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yo‘naltirilgan davlat xarajatlarining 5 
barobar ko‘paygani, turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va buning 
natijasida onalar o‘limi 2 barobardan ko‘proq, bolalar o‘limi 3 barobar kamaygani, 
odamlarning o‘rtacha umr ko‘rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning 
o‘rtacha umr ko‘rishi 75 yoshga etganini mamnuniyat bilan ta’kidlasak arziydi. 
2008-2010 yillarda, ya’ni dunyoning aksariyat mamlakatlarida iqtisodiy 
o‘sish sur’atlari sezilarli ravishda tushib ketgan, ishlab chiqarish pasaygan bir vaqtda 
O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’atlari 2008 yilda 9 foizni, 2009 
yilda 8,1 foizni tashkil etgani, 2010 yilda bu ko‘rsatkich 8,5 foizga etishi 
kutilayotgani, kelgusi 2011 yilda esa 8,3 foiz darajasida bo‘lishi belgilab 
berilayotgani ko‘pgina xalqaro tuzilmalar, ekspert va mutaxassislarda katta qiziqish 
uyg‘otmoqda. Dunyoda, ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda davlatning tashqi 
qarzlari ko‘payib borayotgani jiddiy xavotir tug‘dirayotgan bir paytda 

---

O‘zbekistonning tashqi qarzi yalpi ichki mahsulotning 10 foizidan oshmaydi, davlat 
budjeti esa so‘nggi besh yilda profitsit bilan bajarilmoqda
1
.
Shuning uchun ham O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida «bozor 
munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini 
xilma-hil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi 
ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, 
barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jixatdan bab-baravar 
muhofaza etilishini kafolatlaydi»
1
deb belgilab qo‘yilgan. 
Amaldagi islohotlarning asosiy maqsadi haqida O‘zbekiston Respublikasi 
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov: «Barcha islohotlarning iqtisodiy, demokratik, 
siyosiy islohotlarning asl maqsadi insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini 
vujudga keltirishdan iborat»
1
, - deb ta’kidlagan. 
Erkin ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi iqtisodiy 
plyuralizm bo‘lib, demokratiyaning umumbashariy tamoyili hisoblanadi. Iqtisodiy 
plyuralizm tushunchasi mulk shakllari va ho‘jalik yuritish usullarining hilma-hil 
bo‘lishida o‘z ifodasini topadi. Shu boisdan ham ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor 
iqtisodiyoti o‘z mohiyatiga ko‘ra ko‘p ukladli poliiqtisodiyot bo‘lib, unda turli mulk 
shakllari va ho‘jalik ukladlarining teng huquqliligi, muvozanatda bo‘lishi hamda 
iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi ta’minlanadi. 
O‘zbekistonda jamiyat iqtisodiy hayotini erkinlashtirishning maqsadi va 
bosqichlari. O‘zbekistonda shakllanayotgan xususiy mulk ikki turdan iborat bo‘ladi: 
birinchisi, yakka tartibda faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning, dehqon va 
fermerlarning xususiy mulki, ikkinchisi, ularning shirkat xo‘jaliklaridagi paylari, 
aksiyadorlik jamiyatlaridagi aksiyalari, uyushmalardagi ulushlaridan iborat 
korporativ xususiy mulk. Yakka va korporativ (ulushli) xususiy mulk egalari 
mulkdor hisoblanib, ularning mulkka bo‘lgan huquqlari, dahlsizligi davlat 
tomonidan himoyalandi. O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolik kodeksida» 
«mulk huquqi shaxsning o‘ziga qarashli mol-mulkka o‘z xohishi bilan va o‘z 
manfaatlarini ko‘zlab egalik qilishi, undan foydalanish va uni tasarruf etish, 
shuningdek o‘zining mulk huquqini, kim tomonidan bo‘lmasin, har qanday buzishni 
bartaraf etishni talab qilishi huquqidan iboratdir. Mulk huquqi muddatsizdir»
2
. 
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida esa mulkdor huquqining daxlsizligi 
bilan birga, uning mas’uliyati ham belgilab berilgan. Xususan, unda «mulkdor 
mulkiga o‘z xohishiga egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. 
Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar etkazmasligi fuqarolar, yuridik 
shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini 
buzmasligi shart»
3
, deb ta’kidlangan. Xususiy mulk miqyoslarining kengayib 
borishiga olib keladi. 
1
Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини 
ривожлантириш концепцияси: –Т.: “Ўзбекистон”, 2010. 4-5 бетлар 
1
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон, 2012. 11-бет. 
1
Каримов И.А.. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.: Ўзбекистон, 1998. 281-282-бетлар. 
2
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.:19, 164-модда. 
3
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Т.: Ўзбекистон, 2003. 11-бет 

---