8. Mavzu: Gruntlarning tarkibi, klassifikatsiyasi va aniqlash usullari. Gruntlarning fizik va mexanik xossalari

Gruntning strukturasi va tarkibi (mineralogik, granulometrik, al- mashinuv kationlari tarkibi, namligi va boshqalar), grunt bilan o'zaro ta’sirda bo'lgan eritmalarning kimyoviy tarkibi, konsentratsiyasi va gruntga ta’sir etayotgan tashqi bosimning miqdori ko'pchish xarakterini aniqlab beradi.
Qumlar va qumoq tuproqlar umuman ko'pchimaydi yoki ozgina ko'pchiydi.Gill va gilli tuproq ko'pchishi kolloid va gil zarralari miq­dorining ortishi bilan o'sib boradi. Masalan. ayrim gil jinslari to'yinish jarayonida o'z hajmini 80% dan ziyodga(montmorillonit) ko'paytirishi mumkin. Kaolinit va illit zarralari esa 25% gao'z hajmini ko'paytiradi.
Gruntlaming ko'pchishi qurilish ishlarida e’tiborga olinishi lozim bo’lgan ahamiyatli xususiyatdir. Bu hodisabilan quruvchi qurilish kot- lovanlari qazilganda. to'g'on va suv ombori qurilishi vaqtida (gidrogco- logik sharoitining o'zgarishi bilan bog’liq tog' jinslari namligining or­tishi jarayonida) duch kelishi mumkin. Kotiovanlaming zamini va nishablarida suvlarning ta'siridan gruntlar faqat ko'pchimay ivishi mumkin, natijada gruntning tabiiy strukturasi to'liq buzilib ketadi.
Gruntlar qurishi jarayonidao‘zlaridan suvni yo'qotadi va o‘z haj- mini qisqartiradi.
Bu hodisa fizik-kimyoviy jarayonlar — sinerezis va osmos natijasi- da ham sodir bo‘ladi. Hajm qisqarishi faqat nam gruntlar uchun xos xususiyatdir.
Hajm qisqarishi natijasida grunt zichlanadi va qattiq holatga o'tadi. Gilli gruntning zichlanishi natijasida uning deformatsiyaga bo'lgan qarshiligi ortadi va hajm qisqarishi jarayonida yoriq va darzlar hosil bo‘ladi, bu esa ularning suv o‘tkazuvchanligi darajasini orttiradi.
Issiq va quruq iqlimli sharoitda hajm qisqarishi ta’sirida hosil bo'lgan yoriq va darzlar gunt massivini bir necha metr chuqurlikkacha bo'lib yuboradi.
Hajm qisqarishi natijasida faqat zichlanish va yorilishgina sodir bo‘lmay, grunt tarkibidagi eruvchi kimyoviy komponentlar qayta taqsimlanishi mumkin. Tog‘ jinsining bug‘lanish sodir bo‘layotgan qismi bug'lanish vaqtida tuzlar to‘planishi va kristailanishi mumkin, natijada gruntlar sementlanadi. Dcmak, bug'lanish natijasida grunt hajmining qisqarishi murakkab fizik-kimyoviy jarayon bo'lib, zarralar orasidagi strukturaviy bog'lanish xarakterining o‘zgarishiga olib kela- di.
Bu xususiyat asosan, gilli jinslarga, qisman mergel va gilli ohak- toshlarga xos bo'lib, kattaamaliy ahamiyatga ega. Chunki jinslarning qurishi, yorilishi, darz ketishi, tog' yonbag'irlarida sel oqimlarini to'yintiruvchi to'kilmalaming hosil bo'lishiga olib keladi.
Grunt hajmining qurib qisqarish qiymatini chiziqli yoki hajmiy bir- liklarda o'lchanadi.Chiziqli hajm qisqarishi (v_e) hamda hajmiy qisqa­rishi (b_w) quyidagi formulalar yordamida aniqlanishi mumkin va foizlarda o'lchanadi.
Hajm qisqarishi jarayonini o'rganish katta ahamiyatga ega, chunki jinsning yorilishi va parchalanishi natijasida uning mustahkamligi ka- mayadi, suv o'tkazuvchanligi ortadi va tabiiy qiyaliklarning, kanal hamda kotlovan nishablarining mustahkamligi kamayadi.
Gruntlarning yopishqoqligi. Bu xususiyat gilli va lyossimon jinslar uchun xos bo'lib, tarkibida ma’lum miqdorda suv bo'lganda turli pred- metlar yuzasiga yopishish qobiliyatini ko'rsatadi. Bu xususiyat kichik tashqi yuk (1-5 kg/sm²) va maksimal molekular namlik sig‘imiga yaqin namlikda paydo bo'ladi.
Namlikning ortishi bilan yopishqoqlik keskin ortib boradi va nam­lik maksimum miqdorga yetishi bilan yopishqoqlik keskin kamayib ke- tadi.
Yopishqoqlik xususiyati gilli jinsning namligi, mexanik, mine- ralogik tarkibi va almashinuvchi kationlari tarkibi bilan bog‘liqdir.
Yopishqoqlik yo‘l qurilishi va tuproqni ishlovchi mexanizmlaming ish sharoitiga ta'sir ko‘rsatadi.Natijada bu mexanizmlaming ish unumi (karyer, kotlovanlar qazish ishlarida) kamayadi.