8. Mavzu: Gruntlarning tarkibi, klassifikatsiyasi va aniqlash usullari. Gruntlarning fizik va mexanik xossalari

Gruntlarning yuvilishi. Bu xususiyat harakatdagi suvlaming grunt massivi yuzasiga ta’siri natijasida o'zidan elementar zarra va agregat- larni ajratish qobiliyatini ko'rsatadi.
Gmntning yuvilish qobiliyatini baholash uchun ikki ko'rsatkichdan foydalaniladi:gruntdan ayrim zarrachalar va agregatlar ajratib olinishi bosh- lanadigan, oqimning o^Lrtacha tezligini ko‘rsatadigan yuvilish tezligi; ma’lum bir tezlikda, grunt qatlami o’rtacha qalinligining yuvi­lish muddatiga bo’lgan nisbatini ko’rsatuvchi yuvilish jadalligi. Suvda erimaydigan kristallizatsion-strukturaviy, bog‘lanishli jinslaming yuvilishi asosan, ulaming tektonik kuchlar va nurash jarayo- nining ta’sirida buzilganligiga bog’liq. Suvda eriydigan jinslaming yuvilishi esasuv ta’sirida kristallizatsion bog'lanishni hosil qiluvchi qotishmaning eritib olib ketilishi bilan bog’liq. Mergel, alevrolit, bo’r, opokava boshqa jinslaming oqar suv ta’sirida yuvilishi faqat ularga nurash jarayonining ta’siri jarayonida sodir bo’ladi. Suvda ivimaydigan gil va gilli tuproqlar ularga suvning uzoq ta’sir etishidan so‘ng yuviladi. Kuchsiz strukturaviy bog’lanishga ega bo’lgan iviydigan gilli jinslar suv ta'sirida tez yuviladi va bu tezlik ko’p hollardagruntning ivishiga bo’lgan qarshiligi bilan bog‘liq. Yirik donali (bog’lanmagan) sement- lanmagan va qumli jinslarga strukturaviy bog’lanish xos emas va ular- ning ivishi zarralaming kattaligi bilan bog’liq.
Gruntlarning eruvchanligi. Gruntlaming eruvchanligi deb, ulaming tarkibiy qismini tabiiy suv va boshqaeritmalar ta’sirida eritmaga o’tish qobiliyatiga aytiladi. Erish jarayonida elektr maydoniga va issiqlik harakatiga ega bo’lgan suv va boshqa eritmalar minerallarning kristallik panjarasini buzadi. Bunda kristallik panjara ionlari suvga o’tadi va suvli eritmalami hosil qiladi. Grunt tarkibidagi moddalaming bir qismini eritish va olib chiqib ketish natijasida jins massivida turli kattalikdagi bo’shliqlar hosil bo’ladi.
Gruntlaming hamma turlari, uning tarkibi va strukturasidan qat’iy nazar, turli darajada eriydi. Lekin ishlab chiqarish nuqtayi nazaridan karbonatli (ohaktosh, bo’r, dolomit, mergel,) sulfatli (gips, angidrit), galoidli (galit, silvin, vilvinit, karnallit) jinslar va tarkibida galit, gips, kalsiy (tuzli, gilli va lyossimon) minerallari bo’lgan tog’ jinslarini o’rganish katta ahamiyatga egadir.