8. Mavzu: Gruntlarning tarkibi, klassifikatsiyasi va aniqlash usullari. Gruntlarning fizik va mexanik xossalari

Grunt skeletining hajmiy og‘irligi deb, tabiiy tuzilishga (strukturaga) ega bo'lgan ma’lum hajm birligidagi grunt skeleti (qattiq qismining) qismining og‘irligiga aytiladi.
Grunt skeletining hajmiy og‘irligi, gruntning hajmiy og‘irligiga nisbatan doimiy miqdordir, chunki u g'ovaklik va mineralogik tarkibga bog‘liqdir.Tog‘ jinsi g'ovakJigi qanchalik kichik va og‘ir minerallarning miqdori ko'p bo‘lsa, jins skeletining og‘irligi shunchalik katta bo'ladi.
Grunt skeletining hajmiy og'irligi, hajmiy og'irlik va namligi orqali quyidagi formula yordamida aniqlanishi mumkin.
Qum va qumli jinslaming tabiiy strukturadagi skeletining hajmiy og'irligini har doim ham zarralar orasida bog'lanish yo‘qligi sababli aniqlash imkoniyati bo'lmaydi. Shu sababli bu ko'rsatkichni aniqlash uchun laboratoriya sharoitida gruntning buzilgan strukturadagi ikki xil holati uchun (o'ta zichlanmagan va zichlangan) skeletning hajmiy og'irligi aniqlanadi.
Grunt skeleti hajmiy og'irligining qiymati g'ovaklikni va g'ovaklik koefTitsiyentini hisoblashda hamda tuproqli to'g'onga to kilgan jinslar- ning qanday zichlanganligini aniqlashda ishlatiladi.
Gruntlaming plastikligi. Plastiklik deb, gilli gruntlarmng tashqi kuch ta’sirida o‘z shaklini uzilmasdan o'zgartirishi va bu shaklni ta’sir yo'qotil- gandan so‘ng saqlab qolish xususiyatiga aytiladi. Gruntlaming bu xususi- yati gilli jinslar tarkibida bog'langan suvning mavjudligi bilan bog'liq hamda qoldiq deformatsiyaning namoyon bo‘lish imkoniyatini xaiakter- laydi. Gilli jinslardagi plastiklik xususiyati, jinslar tarkibidagi ma’lum miqdorda bo'lgan bog'langan suv bilan bog'liq va bu suv jins zarralariga bir-biriga nisbatan uzilmasdan harakat qilishiga imkon beradi.
Ma’lum miqdoriy namlikdagi plastiklik xususiyatiga gil, lyoss, mergel. bo‘r, tuproq va qisman sun’iy gruntlar egadirlar.
Gilli jinslaming bosim ta’sirida deformatsiyalanishi ulaming holati- ga, ya’ni tarkibidagi bo‘sh bog'langan suvlaming miqdoriga bog'liq.
Grunt tarkibida namlik ortib borishi bilan u o'zining quniq ho- latdagi mustahkamligini yo'qota boshlaydi va grunt zarralari orasidagi masofa ortib, bog'lanish yo'qolib boradi.
Grunt tarkibida namlik miqdorining ortib borishi bilan awalo uning quruq holatidagi mustahkamligi yo'qolib, zarralar orasidagi ma- sofa ortadi, bog‘lanish yo‘qolib boradi va grunt suyuq jismga o‘xshash oquvchan holatga ega bo‘ladi.
Injener-geologiktadqiqot ishlarida gruntlaming plastiklik xususiyati ikki xil darajadagi namlik ko'rsatkichi bilan belgilanadi:

1. 
   Plastiklikning yuqori chegarasi yoki oquvchanlikning pastki chegarasi (W_u). Namlik miqdori bu chegaradan ortishi bilan grunt plastik holatdan oquvchan holatga o‘tadi.
   
2. 
   Plastiklikning pastki chegarasi (W_c). Namlik miqdori bu chegaradan ortishi bilan grunt quruq holatdan plastic egiluvchan holat­ga o'tadi.
   

Yuqori va pastki plastiklik (egiluvchanlik) lardagi namliklar qiymati orasidagi farqga plastiklik soni deyiladi. Plastiklik soni namlikning qan- day qiymatlarda o'zgarganda gruntlar plastiklik xususiyatiga ega bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Plastiklik chegaralari va sonidan foydalanib, gilli jinslar turli sinflarga bo'linadi. Plastiklik soniga qarab gruntlar qumoq tuproq (M_s= 1 -7), gilli tuproq (M_s=7-17) va gillarga(M >17) boiinadi.
Gilli jinslaming holatini (konsistensiyasini) aniqlash uchun odatda, plastiklik chegaralari bilan tabiiy namlik taqqoslanadi.
Gilli jinslarning holatini aniqlash

Holati	Jinslaming tabiiy holatdagi namligi