8 ekonomika bilim tiykarlarí

Is haqı — kárxana tárepinen jallanıp islep atırǵan xızmetkerge atqarǵan jumısı ushın tólenetuǵın pul.
Miynetli is haqı — jumısshıǵa tayarlanǵan ónim muǵdarına qarap tólenetuǵın pul muǵdarı.
Waqıtlı is haqı — jumısshıǵa islegen waqıtına qarap tólenetuǵın pul muǵdarı.
Aylıq is haqı — jumısshıǵa bir ay dawamındaǵı miyneti ushın qatań belgilengen pul muǵdarı.
Dáramat — adamnıń (shańaraqtıń) belgili bir waqıtta islep tapqan yaki qolǵa kirgizgen barlıq materiallıq hám pul túsimleri.
Hár bir insan turmıs keshiriw ushın ol qansheli dárejede qárejet qılıwına tuwrı keledı. Máselen, azıq-awqat, kiyim-kenshek, jeke gigiyena tovarları hám t.b. shańaraq aǵzalarınıń jeke qárejetlerinen tısqarı shańaraqta xojalıq júritiw ushın ulıwmalıq qárejetlerdi hám ámelge asırıw zárúrligi hám bar. Máselen, úydi úskenelew, birgelikte
dem alıw, avtomobil satıp alıw hám t.b.
Tutınıw qárejetlerin eki túrge bóliw múmkin: májbúriy qárejetler hám erkin qárejetler. Májbúriy qárejetler — kúndelikli turmısta olarsız
jasap bolmaytuǵın birinshi qárejetler. Oǵan azıq-awqat zatları, turmıs xızmeti, kiyim-kenshek hám transportqa ketken qárejetler kiredi. Bir kisi qárejeti ushın bir ayda sarıplanatuǵın májbúriy qárejetler muǵdarı shártli ráwishte tutınıw sebeti dep júritiledi. Májbúriy qárejetlerden tısqarı tutınıw qárejetleri — erkin qárejetler qatarına kiredi. Erkin qárejetlerge mısal qılıp zergerlik buyımları, qımbat bahalı úy úskenelerı, jeke avtomobil hám usı sıyaqlılarǵa sarıplanatuǵın qárejetlerdi keltiriw múmkin. Eger shańaraqtıń dáramatı májbúriy qárejetlerden aspasa, onıń erkin qárejetlerine qarjısı qalmaydı. Shańaraqtıń daramatları qansha kóp bolsa, onıń sonsha az bólegi azıq-awqatqa hám basqa májbúriy qárejetlerge jumsaladı. Bul nızamlılıqtı nemis ekonomisti Ernest Engel tapqan.


Májbúriy qárejetler — kúndelikli turmısta olarsız jasap bolmaytuǵın birinshi qárejetler.