8 ekonomika bilim tiykarlarí

Islep shıǵarıwshılar — tovar hám xızmetlerdi jaratatuǵın kárxanalar.
Tutınıwshılar — xalıq, shańaraq, xojalıqlar ózleri ushın kerekli xızmetlerdi, tutınıw tovarların hám hár túrli múlklerdi qarıydar sıpatında bazardan satıp aladı. Ekinshi tárepten, xalıq ózine tiyisli múlkti bazarda satadı. Sonday-aq, adamlar hár túrli kárxanalarda miynet etip, ornına is haqı aladı, yaǵnıy satıwshı sıpatında óziniń kúshin satadı. Demek, tutınıwshılar — xalıq hám xojalıqlar bazarda hám qarıydar, hám tutınıwshı sıpatında qatnasadı eken.


Tutınıwshılar — jaratılǵan tovar hám xızmetlerdi tikkeley tutınıwshı yamasa olardan paydalanıwshılar. Tutınıwshılar tiykarınan óz shańaraǵı menen kún keshirgeni ushın, olardı basqasha shańaraq xojalıq dep te ataydı.
Bazarda mámleket (húkimet) jámiyettiń basqarıw organı, tábiyiy resurs- lardıń iyesi sıpatında ayırıqsha orın tutadı. Sol sebepli, mámleket bazardıń úshinshi qatnasıwshısı sıpatında ayırıp kórsetiledi. Mámleket bir tárepten tábiyiy resurslardı, mámleketlik basqarma hám mákemeleriniń xızmetlerin, hár túrli mámleketlik kárxanalarda islep shıǵarılǵan tovarlardı, mámleket múlkin satsa, ekinshi tárepten mámleketlik kárxanalar zárúrlikleri ushın bazardan tovar, xızmet hám jumısshı kúshin satıp aladı. Mámleket xalıq hám kárxanalarǵa óz keńse hám mákemeleri arqalı kórsetken xızmeti ushın hár túrli májbúriy tólem, salıq kórinisinde de haqı óndirip aladı. Mısalı, bılay qaraǵanda xalıqqa biypul medicinalıq xızmet kórsetilip atırǵanday kórinedi. Negizinde bul xızmet ushın hár birimiz dáramatımızdan uslap qalınatuǵın salıq kórinisinde haqı tóleymiz.
Bazardıń hár úsh qatnasıwshısı — mámleket, islep shıǵarıwshılar hám tutınıwshılar bazar arqalı bir-birine pul qarız beredi hámde aladı, bir-biri menen qımbat bahalı qaǵazlardi aladı hám satadı. Usı tiykarda, bazardıń hár úsh qatnasıwshısı arasında aldı-sattı process sadır boladı, bazardı dáwirlik ráwishte háreketke keltirip turadı.
Kimler qatnaspasın, bazardıń tiykarǵı wazıypası — bul satıwshı menen tutınıwshı menen ortasındaǵı aldı-sattı qatnasıqların shólkem- lestiriwshi bolıp qala beredı. Yaǵnıy, bazar — bul pul arqalı ámelge asırılatuǵın tovar hám xızmetler aldı-sattı pitimleriniń toplamı esap- lanadı. Ekonomikalıq qatnasıqlardıń bunday kóriniwinen bazardaǵı bir pitim boyınsha tovar — pul qatnasıqlardıń eń ápiwayi formulasın keltirip shıǵarıw múmkin: