|
Tutınıwshılar — ekonomikalıq ónimlerdi paydalanıwshılar.
Óndiristiń materiallıq emes tarawına bolsa, tiykarınan hár qıylı kórinistegi xızmetler kórsetiledi. Olardıń qatarına bilimlendiriw, densawlıqtı saqlaw, jol
qáwipsizligi, qorǵanıw, turmıslıq hám komunallıq xızmet, mádeniyat sıyaqlı tarawlar kiredi.
Xızmetlerdiń materiallıq kórinistegi ónimlerden parqı, olardı materiallıq baylıqlardı jıynaǵanday qoymaxanada saqlap bolmaydı.
Xızmetler óndiris procesiniń ózinde-aq payda- lanıladı, yaǵnıy olardan qollanıladı.
Qanday da bir ónimdi shıǵarıw ushın resurslar kerek boladı. Óndiriske engizilgen resurslar tek qor, derek sıpatında ǵana emes, bálki onı háreket- ke keltiriwshi, oǵan tásir kórsetiwshi faktor sıpa- tında da qaraladı. Sol sebepli, óndiriske tartılǵan resurslardı basqasha — óndiris faktorları dep ataydı.
Olar, ádette, tabiyiy, kapital hám miynet resurslarına bólinedi. Tábiyiy resurslarǵa islep shıǵarıwda paydalanılatuǵın barlıq tábiyiy resurslar kiredi.
Kapital resurslar dep insan tárepinen jaratılǵan hám basqa ónim túrlerin jaratıwda qatnasatuǵın resurslarǵa aytıladı. Ekonomistler olardı basqasha—
óndiris quralları dep te ataydı. Olarǵa imarat hám qurılıslar, ásbap-úskene hám mashina mexanizmleri, hár qıylı stanoklar hám úskeneler, shiyki zatlar hám basqa da san-sanaqsız túrdegi nárseler kiredi. Miynet resursları degende, miynet etiwge uqıplı adamlar, olardıń bilimi, is tájriybesi hám sheberligi birgelikte túsiniledi.
Tábiyiy resurslar — Tovar hám xızmetler, óndiriste isletiletuǵın tábiyattıń barlıq baylıqları.
Kapital resurslar — insan tárepinen jaratılǵan hám basqa ónim túrlerin jaratıwǵa qatnasatuǵın resurslar.
Miynet resursları — miynet islewge uqıplı adamlar, olardıń bilim, is-tájiriybesi hám sheberligi.
Sońǵı waqıtlarda óndiristiń tábiyiy, miynet hám kapital faktorları qatarına, tórtinshi faktor-adamlardıń ekonomikalıq sheshim qabıllawı, islep shıǵarıwdı uyımlastırıw hám shólkemlestiriw menen baylanıslı iskerligi-isbilermenlikti de kirgizbekte.
Qurılıs ushın eń zárúr bolǵan cement islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw mısalında onıń menen baylanıslı faktorlardı anıqlayıq. Cement islep shıǵarıwdı ámelge asırıw ushın, birinshiden, tábiyiy resurs — jer maydanı hám cement alınatuǵın taw jınısı bolıwı kerek. Ekinshiden, cement islep shıǵarıw ushın miynet
resursları— adamlar— jumısshı kúshı bolıwı lazım. Miynet faktorı — adamlarsız, olardıń fizikalıq kúshisiz, aqılı hám qánigeligisiz hesh nárse islep bolmaydı. Úshinshiden, taw jınıslarına islew beriwde qollanılatuǵın ásbap-úskene, imarat hám qurılıslar, yaǵnıy capital resurslarda bolıwı kerek.
Bul faktorlardı óz ara birlestiriw — tórtinshi faktor — isbilermenlik esabınan ámelge asırıladı. Isbilermen cement óndiriw imkaniyatların hámmeden burın kórip, baslamanı qolǵa aladı. Bul jumıstı ámelge asırıw ushın úsh faktordı da birlestiredi. Bar resurslardı iske qosadı, kúsh-ǵayratı, bilimi hám belgili bir maǵanada táwekel etip, isbilermenligin iske saladı. Eń sońında onıń is-háreketleri, isbilermenligi cement islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıwǵa sebepshi faktor boladı. Demek, óndiris tábiyiy, miynet, kapital hám isbilermenlik faktorlarınıń birlestiriwinen júzege keledi eken. Bazar ekonomikası sharayatında isbilermenlik faktorı ayrıqsha áhmiyetke iye.
Isbilermenlik — adamlardıń ekonomikalıq sheshim qabıllawı menen baylanıslı bolǵan tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw iskerligi.
Rayonıńızdaǵı óndiris kárxanaların sanap beriń.
Rayonıńızdaǵı bir karxana mısalında usı kárxananıń qanday resurs túrlerinen paydalanıp atırǵanın aytıp beriń.
Isbilermenlik hám miynet faktorı arasında qanday ózgeshelik bar?
Asaka qalasındaǵı avtomobil zavodınıń iske túsiriliwi nátiyjesinde ótken jıllar dawamında respublikamızda qanday ózgerisler júz berdi?
Ekonomistler islep shıǵarıwdı qanday túrlerge ajratıladı?
Sónǵı jıllarda respublikamızda jetistirilgen paxtanıń biraz bólegi qayta islenip, tayar ónim túrinde shet elge satılıp atır. Bunıń sebebi nede dep oylaysız?
Joqarıdaǵı sızlılmada muzqaymaq islep shıǵarıw ushın zárúr resurslar, olardıń kelip shıǵıwı, qay jerde tayarlanıwı haqqında maǵlıwmat keltirilgen. Muzqaymaq islep shıǵarıwda jáne qanday resurslardan paydalanılıwı, olardıń qay jerden keltiriliwin anıqlap sxemanı toltırıń (zárúr bolsa jáne qosımsha sxemalar sızıń).
Muzqaymaq islep shıǵarıwda onlaǵan adam qatnaspaqta hám olardıń hár biri ózine tiyisli bolǵan bir túrdegi wazıypanı orınlaydı.
Jumıstıń bunday bólistiriliwiniń qanday abzallıǵı bar?
Bul proceske siz qanday ózgeris kirgizgen bolar edińiz?
Óndiris procesi resurslardıń óz ara birigiwi nátiyjesinde júzege keledi. Resurs birliginen paydalanıp, islep shıǵarılǵan ónim muǵdarı ónimdarlıq dep ataladı. Hár bir kárxananıń maqseti az resurs sarıplap, kóp muǵdarda ónim islep shıǵarıwdan, yaǵnıy ónimdarlıqtı arttırıwdan ibarat. Sebebi, islep shıǵarılıp atırǵan ónimniń kólemi qansha jumısshı islep atırǵanına ǵana emes, al qalayınsha islep atırǵanına da baylanıslı boladı. Bul kórsetkish miynet ónimdarlıǵı járdeminde anıqlanadı.
Miynet ónimdarlıǵı dep waqıt birligi ishinde bir birlik resurstan paydalanıp, islep shıǵarılǵan tovar hám xızmet muǵdarına aytıladı. Yaǵnıy,
U=Q:T
bul jerde Q islep shıǵarılǵan ónim muǵdarı, T—usı ónimdi islep shıǵa- rıwǵa sarplanǵan waqıt, U—miynet ónimdarlıǵı.
Tómendegi faktorlar miynet ónimdarlıǵınıń artıwına sezilerli tásir kórse- tedi:
kárxanadaǵı jumısshılardıń qánigeligi, olardıń kásiplik sheberligi;
óndiris stanokları hám ásbap-úskenelerdiń sapası;
óndiris procesi texnologiyasınıń durıs tańlanıwı;
miynet bólistiriliwiniń tuwrı shólkemlestirilgenligi.
Ónimdarlıq — resurs birliginen paydalanıp, islep shıǵarılǵan ónimniń muǵdarı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
