|
Intellektual tovarlar bazarı — aqıl miyneti ónimi bolǵan tovarlar alıw- satıw procesi ámelge asırılatuǵın bazar.
Sonıń menen birge ayırıp alınǵan tovarlar bazarıda boladı. Mısalı neft bazarı, paxta bazarı, ǵálle bazarı, reńli metallar bazarı hám basqalar. Bazarlar aymaqlıq qamtıw dárejesine qarap jergilikli, milliy hám xalıq aralıq bazarǵa bólinedi.
Bazarlar, ádette, eki úlken klasqa ajıratıp úyreniledi. Olar tovar hám xız- metler bazarı hám óndiris faktorları bazarı boladı.
Shıǵıstıń enciklopedist alımı, oyshılı Abu Ali ibn Sina ekonomika ilimine óziniń ilimiy kóz qarasları menen úlken úles qosqan. Sonlıqtan, zárúrlik túsi- nigine anıqlama bergen, materiallıq baylıqlar jaratıwda miynettiń ornın anıqlap bergen, «miynet bólistiriwi»,
Abu Ali ibn Sina
(980 —1037)
«tutınıwshı sebeti» hám insan awqatlanıw rejimleri haqqında pikirler bildirdi.
BILIMIŃIZDI SÍNAP KÓRIŃ!
Bazardıń payda bolıwı ushın barqulla belgili ajıratılǵan jerdiń bolıwı shártpe?
Bazar qanday wazıypalardı atqaradı? Olardı birme-bir túsindirip ber.
Bazar túrlerin sanap beriń. Óndiris quralları bazarınıń tutınıw tovarları bazarınan parqı nede?
Intellektual tovarlar bazarında neler satıladı?
Miynet bazarına mısallar keltiriń.
Finans bazarında qanday sawda ómelge asırıladı?
Jergilikli, aymaqlıq, milliy hám xalıq aralıq bazarǵa mısallar keltiriń.
Qanday birjalardı bilesiz? Olardıń ózgesheligin hám ulıwmalıq táreplerin anıqlań.
Súwretlerde tovarǵa satıwshı sıpatında nırq belgileń.
Usı tovarlarǵa qarıydar sıpatında nırq belgileń.
Nırq belgilep atırǵan payıtıńızda nelerge itibar berdińiz?
Tovarǵa nırq belgilew ushın sizge qanday maǵlıwmatlar kerek boladı?
Dúkanda qandayda bir tovardıń sol payıttaǵı nırqın sorastırıń hám bul tovar ne sebepten bunday nırqta satılıp atırǵanın túsindiriwge urınıp kóriń.
Ótken temada aytqanımızday, bazar qarıydarlar hám satıwshılarǵa tovar hám xızmetlerdi almastırıw imkaniyatın jaratıp beriwshi ortalıq. Nırq qarıydarlar belgili bir tovar yaki xızmettiń bir birligi ushın tóley- tuǵın pul muǵdarı boladı. Máselen, bir kilogramm sarımay ushın 30 000 swm, bir qadaq shay ushın 4500 swm, bir dana velosiped ushın 1 2 00 000 swm hám basqalar.
Nırq — bir birlik qunınıń puldaǵı sáwlesi.
Nırqlar hár qashan bir-birine salıstırıladı. Hár qıylı ónimlerdiń nırqların salıstırıw arqalı tutınıwshılar olardı satıp aladı. Hár túrli resurslardıń nırqların
salıstırıw arqalı firmalar belgili bir tovar hám xızmetlerdi satıp aladı. Hár túrli bazarlardaǵı nırqlardı óz ara salıstırıp, satıwshılar tovarlardıń nırqın anıqlaw imkaniyatına iye boladı. Usı taqılette, ekonomikanıń úsh tiykarǵı sorawlarına juwap beredi.
Ne islep shıǵarıw kerek?
Eń kóp payda keltiretuǵın tovar hám xızmetlerdi islep shıgarıw kerek.
Qalay islep shıǵarıw kerek?
Ilajı barınsha kemirek qárejet penen islep shıǵarıw kerek.
Kim ushın islep shıǵarıw kerek?
Usı tovarǵa zárúrligi bar hám belgilengen nırqta pul tólewge shaması keletuǵın adam ushın islep shıǵarıw kerek.
Óz ara bir-birine baylanıslı bazar nırqı orayda jobalastırmay yaki jeke menshik islep shıǵarıwshılar hám qarıydarlardıń sheshmlerin tikkeley qadaǵalamay turıp, kóp tovar hám xızmetlerdi qálegen payıtta, qálegen muǵdarda islep shıǵarıw hám jetkerip beriwdi ańlaw júdá áhmietli boladı. Bul qubılıs nırqlardıń bazar sistemasında úsh tiykarǵı wazıypanı orın- lawınan payda boladı: 1) xabar beriw wazıypası; 2) xoshametlew wazıypası;
3) bólistiriw wazıypası.
Nırqlar hám olar ortasındaǵı qatnaslar bazar sistemasındaǵı tutınıwshılar, islep shıǵarıwshılar hám resurs ielerin ne, qansha muǵdarda satıp alıw kerekligi haqqında sheshim qabıllaw ushın zárúr bolǵan tiykarǵı maǵlıwmat penen támiyinleydi. Nırqlardıń xabar beriw wazıypasınıń áhmietin tolıq túsinip alıw ushın tómendegi jaǵdaydı kóz aldıńızǵa keltiriń: Supermarkette sawda islep atırsız. Tekshelerdegi buyımlardıń birewinińde nırqı kórsetil- megen; Yaki eki jumıstıń birewin olarǵa tólenetuǵın is haqını bilmey turıp tańlawdı oylań. Yaki boyawshılar jumısı ushın qansha sorawı, boyaw, boyaw qálemi (kist) hám basqa da materiallardıń nırqları haqqında hesh qanday maǵlıwmatqa iye bolmay turıp, boyawshını jallaw yaki usı jumıstı ózińiz orınlay alıwıńız haqqında sheshim qabıllawǵa umtılıp atırǵanıńızdı oylap kóriń. Bul jaǵdaylardıń hár birinde nırq haqqında maǵlıwmatqa ie bolmay turıp, bir sheshimge keliw júdá qıyın boladı.
Nırqlardıń ózgeriwi bazar ekonomikasında resurslardı kóshiriw yaki qayta bólistiriw ushın básekiler payda etedi. Soya ósimliginiń nırqı mákkeniń nırqına salıstırǵanda artıwı fermerlerdi kóbirek soya ósimligi hám kemirek mákke egiwge iytermeleydi. Huqıqtanıwshılardıń aylıǵı esapshılarǵa salıstırǵanda kemligi, azıraq adamlardıń huqıqtı hám kóbirek adamlardıń buxgalteriyanı úyreniwine sebep boladı. Erkin bazarda paydanıń artıwı resurslardı qatnastıradı hám usı payıtta zıyannıń artıwı buǵan qarama-qarsı nátiyjege sebep boladı. Payda ekonomikalıq turmıstıń jasıl shıraǵı, zıyan bolsa qızıl shıraǵı. Jaqsı isleytuǵın jol háreketin qadaǵalaw sistemasıda jasıl da, qızıl da reńlerdiń bolıwın talap etkenindey, jaqsı isleytuǵın bazar sisteması ushın paydanıń da, zıyannıń da bar bolıwı zárúr boladı. Joqarıda keltirilgen mısallardıń hár birinde nırqlardıń básekilesiw wazıypası sáwlelenedi.
Nırqlardıń jáne bir zárúr wazıypası — bul olardıń bólistiriw wazıypası. Basqa jay-jaǵdaylar ózgermey, qanday da bir tovardıń nırqı artsa, adamlar Onı kemirek satıp alıwǵa háreket etedi, kerisinshe, nırq qanshama pás bolsa, adamlardıń usı tovardı satıp alıw tilegi artadı. Nırqlar quralında bazarda jetispewshi resurslar, olar ushın pul tólew tilegi hám qábileti eń joqarı bolǵan tutınıwshılar arasında bólistiriledi. Qala orayındaǵı imarat iesi Onı ofis imaratı ushın ijaraǵa bergende, garaj yaki sklad ushın bergendegige salıstırǵanda kóbirek ijara haqı alıw imkaniyatına ie bolsa, demek, onnan ofis imaratı ushın paydalanadı. Egerde 50000 adam 5000 adamlıq zalda ótkeriliwi gózlengen kontsertti tamasha etiwdi qálese, biletlerdiń nırqı tek 5000 adam tóley alǵanǵa shekem artıwı múmkin, qalǵan 45000 adam bilet nırqı qımbat bolǵanı ushın koncertti tamasha qıla almaydı.
Adam Smit bazar sisteması tovarlarǵa hesh kimniń aralasıwısız «ádil» nırqlardı ornata aladı dep esaplaǵan. Ol barlıq tovarlar óziniń haqiyqiy nırqına iye bolıp bul nırq usı tovardı islep shıǵarıwshıǵa ketken say háreketlerine baylanıslı dep esaplaǵan. Onıń pikirinshe tovar islep shıǵarıw ushın isletiletuǵın jer ushın renta kórinisindegi haqı tóleniwi lazım. Sol tovardı islep shıǵarıw ushın jumsalǵan kapitaldan paydalanǵanı ushın da huqıqıy muǵdardaǵı haqı tólewi kerek boladı. Jumsalǵan jumısshı kúshi ushın is haqı tóleniwi kerek.
Adam Smit pikirinshe, mine bul qárejetler tovar nırqın qáliplestiredi. Biraq nırq geypara jaǵdaylarda bir qansha ózgeriwi múmkin, mısalı jetispewshilik júz bergen jaǵdayda dep esaplaǵan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
