|
6-TEMA EKONOMIKALÍQ SISTEMALAR
Mámlekette ekonomika isbilermenlik tiykarında qurılǵan. Bunda:
jeke múlk keń tarqalǵan.
isbilermenlikke keń jol ashılǵan.
D— qanday ónimdi, qanday kólemde islep shıǵarıwdı isbilermenlerdiń ózi sheshedi.
ónim bahası bazarda belgilenedi.
ekonomika bazar faktorları arqalı basqarıladı
mámleket ekonomikasına minimal dárejede tásir etedi.
JEDELLESTIRIWSHI SORAW HÁM TAPSÍRMALAR
Mámlekettegi ekonomikalıq sistemalardı óz-ara salıstırıń.
Qaysı mámlekette ekonomikalıq belsendilik joqarı? Ne sebepten?
Qaysı mámlekettegi ekonomikalıq sistemanı házirgi payıtta ushıratıwdıń ilajı joq? Ne sebepten?
Qaysı mámlekette ónimler sıpatlıraq boladı? Buǵan sebep ne?
Qaysı mámlekette adamlar ushın jasaw jaqsıraq?
Siz hár qaysı mámlekettiń ekonomikalıq sistemasına qanday ózgerisler kiritken bolar edińiz? Pikirińizdi dálilleń.
Hár qanday mámlekette, jámiyette ekonomikanıń tiykarǵı wazıypası resurslardiń jetispewshiligi sharayatında bar resurslardan paydalanıwdıń eń nátiyjeli hám aqılǵa muwapıq jolların tańlap, mámleket puqaralarınıń zá- rúrliklerin tolıǵiraq qanaatlandırıwdan ibarat. Bul maqsette ekonomikanıń tómendegi ush sorawına juwap tabıw mashqalasına dus kelinedi: Ne? Qalay? Kim ushın?
Bul úsh soraw hár qanday ekonomikalıq sistema — mámleketlerdegi (jámiyettegi) xojalıqtı júrgiziw sisteması ushın ortalıq bolıp, onı hár bir sistema ózinshe, hár túrli sheshedi. Sistemalar bul mashqalanı qalay sheshi- liwine qaray dástúriy ekonomika, bazar ekonomikası, oraylasqan jobalı ekonomika hám aralas ekonomika usaǵan túrler ajıratıladı.
Dástúriy ekonomikalıq sistema — Ne? Qalay? Kim ushın? degen soraw- larǵa jámiyette saqlanıp kiyatırǵan júz jıllıq dástúrlerge muwapıq juwap beredi. Ónim ata-babalardan miyras bolıp kiyatırǵan usıllar járdeminde islep shıǵarıladı, eski úrp-ádetler tiykarında bólistiriledi. Bunday ekonomika túri júdá áyyemgi bolıp, natural xojalıq payda bolıwı menen baslanǵan. Házirgi kúnde bolsa artta qalǵan, pútkil dúnyadan bóleklenip jasap atırǵan, sırtqı dúnya menen baylanısıw hám barıw qıyın bolǵan Tundra, Afrika hám Amazonka qalıń toǵaylıqları, Sibir taygaları, okeanlardaǵı kishi atawlarda hám biyik tawlarda jasap atırǵan jámáát hám qáwimlerde ushıratıw múmkin.
Dástúriy ekonomika — ekonomikanıń tiykarǵı sorawlarına jámiyettegi dástúrlerge tiykarlanıp juwap beretuǵın ekonomikalıq sistema.
Oraylasqan jobalı ekonimikalıq sistemada derlik barlıq óndiris quralları mámleket qaramaǵında bolıp, barlıq ekonomikalıq sheshimler, neni qansha
muǵdarda islep shıǵarıw máselesi húkimet tárepinen oraylasqan halda sheshiledi. Islep shıǵarılǵan ónim húkimet tárepinen bólistiriledi. Islep shıǵarıwdan alınǵan payda mámleket ıqtıyarında qaldırıladı hám ol jobaǵa tiykarlanıp bólistiriledi. Oraylasqan jobalı ekonomikalıq sistema burınǵı awqam bir qatar sociallıq mámleketlerde bar edi.
Oraylasqan jobalı ekonomika — derlik barlıq óndiris quralları mámleket qaramaǵında bolıp, ekonomikalıq sheshimler oraylasqan halda mámleket tárepinen qabıl etiletuǵın hám jobaǵa qaray ámelge asırılatúǵın ekono- mikalıq sistema.
Bazar ekonomikalıq sistemasında derlik barlıq óndiris quralları jeke kárxanalar, jeke adamlar qolında bolıp, barlıq ekonomikalıq sheshimler tutınıwshı hám islep shıǵarıwshılar tárepinen erkin qabıl etiledi. Neden, qansha muǵdarda islep shıǵarıw máselesi talap hám usınısqa tiykarlanǵan bazar mexanizmi jádeminde anıqlanadı. (Bul mexanizm haqqında keyinrek toqtalamız). Mısalı tutınıwshılarda temekini satıp alıwǵa bolǵan tilek, yaǵnıy talap bolmasa, fermer xojalıqları temeki ekpeydi, sebebi onı hesh kim satıp almaydı hám onnan payda joq. Onıń ornına bolsa paydalıraq dán eginlerin egedi hám basqalar.
Bazar ekonomikası — jeke menshikke tiykarlanǵan, barlıq ekonomikalıq sheshimler erkin qabıl etilgen, ekonomikalıq ónimler bolsa bazar járde- minde bólistirilgen ekonomikalıq sistema.
Aralas ekonomikalıq sistemasında óndiris resurslarınıń bir bólegi mámle- ket qaramaǵında, al qalǵanları jeke kárxanalar hám adamlar qolında boladı. Geypara túrdegi tovar hám ónimler mámleket tárepinen islep shıǵarılsa, qalǵanları jeke kárxanalar tárepinen islep shıǵarıladı. Sonday-aq, aralas ekonomikada mámleket ekonomikasın tártipke salıp turıwshı kúsh sıpatında qatnasadı hám sonıń menen bir qatarda islep shıǵarıwshılardıń ekonomikalıq erkinlikleride támiyinlenedi. Sol sebepten, aralas ekonomikanı bazar ekonomikası hám oraylasqan jobalı ekonomikanıń «birikpesi»nen ibarat ekonomika dep atawǵa boladı. Házir dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde aralas ekonomikalıq sisteması húkim súrmekte. Buǵan mısal etip, Germaniya, Shveciya, Norvegiya, Finlyandiya, Kanada sıyaqlı bir qatar mámleketlerdi keltiriw múmkin. Sonısı qızıq, bul mámleketlerde mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı barǵan sayın jetilistirilip barmaqta.
Aralas ekonomika — barlıq ekonomikalıq sistemalardıń qolaylı táreplerin ózinde jámlegen ekonomikalıq sistema.
Ne? Qalay? Kim ushın? sorawları qanday mashqalalardı óz ishine aladı?
Ekonomikalıq sistemalar bir-birinen nesi menen parıqlanadı?
Dástúriy ekonomikanıń artıqmashılıq hám kemshilik táreplerin talqılań?
Oraylasqan jobalı ekonomikanı táriplep beriń..
Bazar ekonomikasın táriplep beriń.
Hár bir ekonomikalıq sistemaǵa mısallar keltiriń hám olardı túsindiriń.
Aralas ekonomikalıq sistemanıń payda bolıwına ne sebep bolǵan dep oylaysız?
Mámleketimizde qaysı ekonomikalıq sistemanıń tiykarı jaratılıp atır?
Aralas ekonomika sharayatında tómendegi islep shıǵarıw hám xızmet kórse- tiw tarawlarınıń qaysıların mámleket, qaysıların jeke firmalar basqarsa maqsetke muwapıq boladı dep oylaysız? Juwabıńızdı tiykarlap beriwge háreket etiń.
a) bilimlendiriw; b) televideniye; d) tez medicinalıq járdem;
e) qorǵanıw; f) elektr tarmaǵı; g) temir jol;
h) avtomobil jolları; i) awıl xojalıǵı;
j) qorshaǵan ortanı qorǵaw.
Do'stlaringiz bilan baham: |
