7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Диққат назариялари 
Психология диққат жараѐнини олти асосий ѐндашувлар билан баѐн 
қилиши мумкин. Уларнинг ҳар бири инсон ақлий фаолиятининг бир 
томонини мураккаб асоси деб ҳисоблайди. Лекин ҳеч қайси гипотеза аниқ 
тан олинмаган. 
Биринчи бўлиб диққатни эмоционал тушуниш ѐндашувни Т.Рибо 
тарғиб этган ва диққат билан эмоция бир- биридан келиб чиқади деб 
ҳисоблаган. Т. Рибо фикрича, иҳтиѐрий диққатнинг интенсивлиги ва 
давомийлиги диққат объекти орқали вужудга келадиган эмоциялар 
характеристикаси билан шартланган бўлади. Диққатга бундай ѐндашув 
тўғрирок ҳисобланади,чунки эмоция -бу организм реакциясининг долзарб 
эҳтиѐжининг қондирилиш эҳтимоллигидир ва организмнинг диққати 
биринчи навбатда шундай обьектларга қаратилган бўлади.
Диққат ҳақидаги иккинчи ѐндашувни олим И.Геберт ва У.Гамильтон 
илгари сурган. Кўпроқ интенсивликка эга бўлган тасаввур камроқ 
интенсивликка эга бўлган тасаввурни онг остига суриб юборади ва табиийки, 
онгда қолган тасаввурларгина диққатимизни жалб қилади. 
Учинчи ѐндашувга кўра диққат апперцепция натижасидек яъни 
индивиднинг ҳаѐтий тажрибасидир. Бунда асаб тизимига қабул қилинган 
маьлумотнинг инсонни билимга талаби тозаланиш юзасидан бўлиб ўтади. 
Диққатнинг тўртинчи ѐндашувини грузин олими Д.Н. Узнадзе 
ривожлантирган, унинг фикрича, установка ички томондан диққатни ифода 
этади. Установка таъсирида аниқ бир объектни атроф муҳитдаги бошқа кўп 
объектлардан ажратиб олиш жараѐнини Узнадзе "объективлаш"деб 
номлаган. 

---

19 
Бешинчи ѐндашув асосан диққатнинг ҳаракат аспектига қаратилган. 
Гап шундаки, ихтиѐрсиз диққат асосида ориентр рефлекси –организмни янги 
қўзғатувчи манбаига қаратилиши ва анализаторларнинг унга созланишини 
кўрсатади. Бу жараѐнлар мушакларнинг фаол иштирокида бўлиб ўтади, 
шунинг учун диққатни атроф-муҳитга ҳаракатли мослашишнинг ташкилий
усули деб аташ мумкин. 
Олтинчи ѐндашувда диққат физиологик тасаввурда вужудга келади. 
Яъни миянинг қўшни қисмлари фаолиятини таъсирини бош мия пўстлоғини, 
ҳам қўзғалишига қаратиб ташкил қилишдир. Айни пайтда, психологларнинг 
фикрича, бундай гипотеза диққат жараѐнини жуда оддий талқин этган. Яъни, 
диққатни жамлаш жараѐнида мия пўстлоғининг индивидуал қисмларигина 
эмас балки бутун мия фаолияти олиб боради.
Диққатнинг табиати ҳақида синтетик тушунчаларни П.Я.Гальперин 
концепцияси орқали талқин этиш мумкин: 
1. Диққат-бу инсон фаолиятининг ориентир тадқиқот лаҳзаларидан биридир. 
2. Диққатнинг асосий вазифаси – фаолиятнинг таркиби ѐки психик образ 
устидан назорат. 
3. Диққат ҳеч қандай мустақил натижага эга эмас балки жараѐнга хизмат 
қилувчи ҳисобланади. Диққат мустақил акт сифатида агар ҳаракат ақлий ва 
қисқарган ҳолатга айланса намоѐн бўлади.