7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

 
Хотира 
Яхшиямки хотирамиз бор. Хотира туфайли бизда ажойиб имкониятлар 
борлгини сўзсиз қабул қиламиз. Хотира ҳаѐтимизни белгилайди. Хотира 
туфайли биз оиламизни таниймиз, ўз тилимизда гапира оламиз, уйимизга 
олиб борадиган йўлни йўқотмаймиз ҳамда озиқ овқат ва сув жойини 
Амеркалик Психолог 
олимлар Дэвид Г. Майерс 
“Психологлар 
инсон 
хотира тизимини қандай 
тасвирлашади? 
Хотиранинг қандай ишлаш 
модели бизга хотирани 
қандай тузиш ва аввалги 
ҳолатига қайтариш ҳақида 
ўйлашимизга 
ѐрдам 
беради” деб ѐзади. Дэвид 
Г. Майерс “У хотирага 
ўзига хос моделни тавсия 
этади. 
Одатда, 
кўп 
учрайдиган 
биринчи 
модел: 
компьютерда 
ахборот 
ишлаш 
тизимининг 
баъзи 
жиҳатлари 
инсон 
хотирасига ўхшайди.

---

24 
аниқлаймиз. Хотира туфайли биз тажрибаларимиздан баҳраманд бўламиз ва 
уни қайта қўллай оламиз. Аммо, баъзида айнан хотира туфайли айбдорларни 
ва айбдорлигимизни кечира олмаймиз. Биз нимани кўпроқ эсласак, у 
хотирамизнинг катта қисмини эгаллайди. Агар хотирамиз бўлмаганида, 
ўтган қувончли ва аламли лаҳзаларимизни, айбдорлик ҳиссини ѐки ғазабни 
сезмаган бўлардик.Унинг ўрнига биз ҳозирги янги лаҳзада яшаган бўлардик. 
Бундай ҳолатда ҳар бир киши бегона ва ҳар бир тил янги ҳамда ҳар сафарда
кийиниш, овқат пишириш ва велосипед ҳайдаш муаммоси каби муаммолар 
бўларди. Биз ҳатто ўзимизга ҳам бегона бўлардик. Узоқ ўтмишимиз ва 
ҳозирги лаҳзамиз ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик бўлмасди. Хотира 
тадқиқотчиси Жамеснинг таъкидлашича: “Агар сен олдинги хотираларингни 
эслаш қобилиятини йўқотсанг сен учун ҳаѐт тугайди”.  
Хотирани ўрганиш. Ахборот ишлаш моделлари. 
Психологлар инсон хотираси тизимини қандай тасвирлашади? 
Хотиранинг ишлаш модели бизга хотирани қандай тузиш ва аввалги 
ҳолатига қайтариш ҳақида ўйлашимизга ѐрдам беради. Одатда кўп 
учрайдиган биринчи модел: компьютерда ахборотни ишлаш тизимининг 
баъзи жиҳатлари инсон хотирасига ўхшашлигидадир. Биз ҳар қандай 
ҳодисани 
эслашда: 
миямизга 
маълумотларни 
оламиз 
(кодлаш),
маълумотларни мустаҳкамлаймиз (сақлаш), кейинчалик у маълумотлардан 
фойдаланамиз (қайта ишлаш). Компьютерда ҳам худди шундай 
маълумотларни кодлаш, сақлаш ва қайта ишлаш мавжуд. Компьютерда ҳам 
маълумотлар кодларда сақланади. Компьютерга маълумотлар клавиатурада 
киритилса, мия маълумотларни ҳиссий кодлаштиради. Компютерда 
маълумотларни сақлашда чегаралар бор. Аммо, компьютер хотираси 
бизникига нисбатан аниқ ва мустаҳкам. Бундан ташқари компьютер 
хотирасида маълумотлар жараѐни тез, аммо, инсон миясида бу жараѐн секин 
ва бир вақтнинг ўзида кўп вазифаларни бажариши мумкин. Психологлар бир 
неча ахборотни қайта ишлаш моделларини таклиф қилишмоқда. Биринчи 
замонавий модел: Мувофиқлик– бир-бирига боғлиқ хотираларнинг нерв 
тармоқларида пайдо бўлиши. Муайян хотиралар асосан шу операторлар 
тармоғида фаоллашади. Бироз эскироқ, аммо, осон бўлган иккинчи модел: 
Ричард Аткинсон ва Ричард Шиффрин хотирани 3 босқичда ташкил этишни 
таклиф этди: