56
Мақсад эса инсоннинг изланаѐтган номаълум воқеликни топишга гумон ва
ҳаяжон, шубҳа ҳисларидан халос этишга қаратилган майлидир.
Ижодий тафаккурнинг навбатдаги таркибий қисмлари қуйидагича акс
эттирилади: қўйиладиган
саволларга жавоб бериш, масалани ечишга ѐрдам
берадиган йўллар, усуллар, воситалар, қоидалар ва кўникмаларни қидириш,
уларни танлаш ҳамда мазкур фаолиятда уларни татбиқ қилиш ва бошқалар.
Муаммоларни
ҳал қилишда биз қанчалик уддабурон ва топқир
бўлмайлик, бу жараѐнга иккита когнитив эффект – олдиндан пайдо бўлган
фикр ва фиксациялар (регидлик) аралашади. Муаммони ҳал қилишдаги
асосий тўсиқ бизнинг ғояларимиз – олдиндан пайдо бўлган фикр сифатида
маълум бўлган кўринишни тасдиқлайдиган маълумотни топишга интилиш
ҳисобланади. Ригидлик - муаммони янги аспектда кўришга лоѐқатсизлик,
масалани ечиш йўлидаги тўсиқлар намойон этади
9
.
Вазифани ҳал қилишдаги асосий тўсиқ ригидлик – муаммони янги
бурчакдан кўра олишга лаѐқатсизлик ҳисобланади. Биз муаммони ўзимиз
нотўғри тасаввур қилишимиз сабабли бу тасаввурни ўзгартириш ва муаммога
янгича ѐндошишимиз қийин бўлади. Биз
муайян ечимларга сабабсиз
диққатни жамламаймиз: ўтган сафар иш берган ечим кўпинча янги вазифани
ҳал қилишда ҳам қўл келади. Масалан, қуйидаги топшириқни кўриб чиқинг:
Б-И-У-Т-?-?-? охирги учта ҳарф қандай?
Кўпчилик одамлар охирги учта ҳарф Б(еш), О(лти) ва Е(тти) эканини
фаҳмлашга қийналадилар. Бироқ бу топшириқ кейингиларини ечишни
осонлаштиради:
Я-Ф-М-А-?-?-? ушбу кетма-кетликда охирги учта ҳарф қандай? (Агар
бу топшириқ сизга мураккаб туюлса, ўзингиздан ҳозир қайси ойлигини
сўранг).
Гарчи аввалги муваффақият бизга кейинги топшириқни бажаришга
ѐрдам
берса-да, бироқ баъзида янги ечимни топишда халақит қилиши ҳам
мумкин. Ўтган гал иш берган ечимни такрорлаш – бу ақлий шаблон деб
номланувчи ригидлилик туридир. Ментал шаблон, идрок этиш жараѐнидан
кўра топшириқни ечиш жараѐнига дахл қилишини истисно қилганда, идрок
этиш стереотипини эслатади
10
.
Ижодий фикрлашни таъминловчи омиллар:
− Фикр юритиш фаолиятида энг аввал ҳал қилиниши зарур бўлган масала
инсон томонидан аниқлаб олиниши керак.
− Муаммо ѐки масалани ҳал қилиш зарур бўлган
барча билимларни
татбиқ қилиш учун интилиш.
− Масалага, муаммога тааллуқли гипотеза олға сурилади, босқичлар
тахмин қилинади, ечим тўғрисида фаразлар ишлаб чиқилади, турли
вариантлар ҳамда вариациялар ҳақидаги мулоҳаза юритилади, ўзаро
9
Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008..417 бет
10
Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008. 418 бет
57
хаѐлан солиштириб, энг самарали аломатлар ажратилади ва ҳоказо
− Муаммо олдига қўйилган фаразни текшириш зарурати туғилади.
− Муаммони назарий жиҳатдан ҳал қилиш
учун илгари сурилган
гипотеза адекват эмаслиги, нотўғри эканлиги аниқланса, у фикр
юритиш объектидан сиқиб чиқарилади ва янги фаразлар, ўйлар тахмин
қилинади ѐки ўйлаб топилади.
Бизнинг оқиллигимиз, уддабуронлигимизнинг ижобий томонларидан
бири бу тушунчаларни шакллантириш ва улардан керакли вазиятларда
фойдалана олиш қобилиятимиздир. Бошқа
бири эса, нотаниш вазиятларга
тушганда, муаммолар билан тўқнаш келганда уларни ҳал қила олиш
малакамиздир. Баъзан муаммоларни синаш ва янглишиш усуллари билан ҳал
қиламиз. Томас Эдисон лампочкани қиздириш учун ишлайдиганини
топгунига қадар минглаб ипларни синаб кўрган ва ўз олдига қўйган
муаммони ечимини топа билган. Баъзи муаммоларни ечиш учун эса,
алгоритм, яъни кафолатланган ечим берадиган қадамба-қадам жараѐнларга
амал қиламиз. Агар бизга SPLOYOCHYG тўпламидаги барча ҳарфлардан
фойдаланиб (инглиз тилида) сўз тузишни таклиф қилишса, биз ҳар бир сўзни
мумкин бўлган барча жойларга, позицияларга қўйиб кўрамиз, бироқ 907 208
комбинациядан мувофиқ сўз тузиш ва текшириш жуда кўп вақтимизни
олади. Мадомики, қадам-бақадам жараѐн жуда кўп вақт талаб қиладиган
ҳамда сермашаққат жараѐн бўлганлиги учун биз кўпинча
муаммоларни
соддароқ усулда бирмунча яқин, эвристика деб номланувчи усул, йўл
ѐрдамида ечамиз. Шундай қилиб, SPLOYOCHYG тўпламидаги барча
ҳарфларни қайта қўйиб чиқиш жараѐнида иккита Y ҳарфини ѐнма-ѐн
жойлашган ҳарфлар бирикмасига йўл қўймасликка ҳаракат қиламиз. Дастлаб
тахминий эвристика усулидан фойдаланиб, кейин эса синаш ва янглишиш
усулларини қўллаб
биз жавоб топишимиз, топшириқни бажаришимиз
мумкин
11
.
Муаммо ва масалани ҳал қилиш, ечиш, олинган натижаларнинг
тўғрилигига қаноат ҳосил қилиш учун ечувчи, уни текшириш билан тафаккур
ҳаракатларини якунлайди. Ижодий тафаккурнинг навбатдаги таркибий
қисмлари қуйидагича акс эттирилади: қўйиладиган саволларга жавоб бериш,
масалани ечишга ѐрдам берадиган йўллар, усуллар, воситалар, қоидалар ва
кўникмаларни қидириш, уларни танлаш ҳамда
мазкур фаолиятда уларни
татбиқ қилиш ва бошқалар
12
.
Ижодий тафаккур тури ўзининг самарадорлиги ва долзарблиги,
11
Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008. .415-416 бетлар
12
James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2013.
Do'stlaringiz bilan baham: 
