7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

 
Одатда, тушунчалар моҳияти жиҳатидан конкрет ва абстракт 
тушунчаларга ажратилади. 
 
 
 
 
Тушунчалар кўлами жиҳатидан 3 турга: якка тушунчалар, 
умумий тушунчалар ва тўпланма тушунчаларга бўлинади. 
 
 
 

---

50 
Масалан, халқ деган тушунча бир сўздан, ўзбек халқи икки сўздан қаҳрамон 
ўзбек халқи уч сўздан, озодлик учун курашаѐтган халқлар, деган тушунча 
тўрт сўздан ташкил топган. 
Тушунчалар 
фикр 
юритишнинг 
асосий 
жараѐнлари, 
яъни 
классификациялаш, умумлаштириш ва абстракциялаш ѐрдами билан вужудга 
келади. Сўзлар, белгилар, символлар, атамалар тафаккур жараѐнида 
тушунчаларнинг мазмунини акс эттиради. И.П.Павлов таъбири билан 
айтганда, сўз иккинчи сигнал тизимининг, барча сигналларнинг 
сигналларидир, бинобарин шу сигналларнинг ҳаммасини ифодалайди, шу 
сигналларнинг ҳаммасини умумлаштиради.
Шундай қилиб, тушунчалар моҳияти ҳукмларда ѐритилади, мавжуд 
ҳукмлар асосида хулоса чиқарилади. Янги ҳукм ҳосил қилинади, топилган 
янги белгилар, аломатлар тушунчаларни янада бойитади. Тафаккур ѐрдамида 
инсон яратиш, кашф этиш, ихтиро қилишда давом этиши мумкин. Демак, 
янги тушунчалар, атамалар юзага келаверади, истеъмолдагилари эса янги 
мазмун касб этади. Детерминизм тамойилига биноан сўзлар янги тушунчалар 
яратилишига восита бўлиб хизмат қилаверади, шунинг билан бирга 
тушунчалар замирида янги сўзлар ва иборалар вужудга келади, ѐинки янгича 
талқин қилиш кучаяди. Сўз билан тушунчаларнинг чамбарчас боғланиши ва 
муносабати филогенезда ҳам онтогенезда ҳам операционал ва функционал 
хусусиятларни йўқотмайди. 
 

Тафаккур турлари 
адқиқотчи Каназова тафаккурни илмий, касбий ва кундалик ҳаѐтда 
дуч келадиган муаммолар билан боғлайди. Лекин умумий 
тафаккур қилиш қобилияти шахсий ҳаѐт билан боғлиқ 
муаммоларни ўз ичига олмаслигини таъкидлайди. Масалан, оила қуриш, ота 
–она бўлиш, яқин дўстлар орттириш, ижтимоий мулоқотга киришиш ва 
бошқалар. Кундалик ҳаѐтда оддий муаммолардан тортиб мураккаб ақлий 
топқирлик талаб қиладиган масалаларда ҳам тафаккур, фикрлаш 
фаолиятининг ўрни муҳим ҳисобланади. Масалан, қандай қилиб дўстлашиш, 
нотаниш кишининг юз ифодасидан фикрини уқиш, мўлжалланган манзилга 
қайта йўл топиш, муаммонинг моҳиятини очиш, масала ечиш инсондан 
турли хил тафаккурни талаб қилади
7
.
Муайян ижтимоий муҳитда турмуш кечираѐтган одамларнинг 
эҳтиѐжлари хатти-ҳаракат мотивлари нарсаларга қизиқишлар, интилишлар, 
майллар, ақлий қобилиятлари, ҳатто фаолиятлари ҳам турли тумандир. 
Худди ана шу боисдан уларнинг тафаккури ҳам ҳар хил ҳолатларда 
вазиятларда турлича тарзда вужудга келади, намоѐн бўлади.
Психология фанида тафаккур турлари топшириқ хусусиятига, фикр 
ѐйиқлигига, фикрнинг оригиналлик даражасига қараб, қуйидагича шартли 
классификация қилинади. 
7
David G. Mаyers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 406 бет
Т 

---

51 
Сатоши Каназованинг фикрича одамда фавқулодда, бирдан юзага 
келган янги муаммоларга, масалан, олов чиққанда уни қандай ўчириш, 
қурғоқчиликда қандай овқат топиш, сув тошқинида дарѐни қандай тўсиш 
каби вазиятларда муаммонинг хал қилиш жараѐнида ихтиѐрсиз тафаккур 
юзага келади
8
.