7-Мавзу: Қозоғистон республикаси

7-Мавзу: ҚОЗОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ.
1.Қозоғистон Республикасининг таркиб топиш тарихи.
2. Иқтисодий географик ўрни.
3.Табиий шароити ва табиий ресурслари.
4. Аҳолиси.
Қозоғистоннинг маданияти ва тарихи кўп минг йилликларда шаклланган ва ривожланган. Ҳозирги Қозоғистон ҳудудида миллоддан аввалги 4-1 минг йилликларда қабилалар яйлов чорвачилиги билан шуғулланган. Эрамиздан олдинги 3-1 асрларда Қанғ давлати вужудга келган. Миллоднинг 6-8 асрларида Турк хоқонлиги, Или ва Чув дарёлари ҳавзасида тургашлар, кейинчалик Қарлуқлар давлати ( 766-940 ) ташкил топган, ҳунармандчилик, савдо ривожланди, шаҳарлар ( Тараз) пайдо бўлди. Қозоғистоннинг жанубида 8-10 асрларда ислом дини тарқалди, 9-11 асрларда Қозоғистоннинг ғарбий ва жануби-ғарбий ҳудудларида ўғузлар хоқонлиги парчаланиб, унинг ўрнида Қорахонийлар давлати вужудга келди. 1219-1221 йилларда Қозоғистон мўғуллар томонидан босиб олинди ва мўғул улуслари таркиб топди. Кейинчалик Амир Темур Тўхтамишга қарши юриш қилди (1391й), сўнг орадан 200йил ўтгач Абдуллахон II ҳам дашти Қипчоққа юриш қилди. 14-аср оҳири 15-аср бошларида Оқ Ўрда, Нўғай Ўрда, Ўзбекхонлиги каби бир неча мулкларга бўлиниб кетди.
Манбаларга асосланиб шуни айтиш мумкинки, қозоқларда давлатчилик 1470 йилда шаклланган. Еттисув ва Чув дарё водийсида қозоқ султонлари Жонибей ва Кирейлар кўп сонли эллатларни “Қозоқ” уруғига бирлаштирдилар. 16-аср бошларида Қосимхон бошчилигида ( 1511-1523й) Қозоқ хонлиги мустаҳкамланди, чегаралари кенгайди, қозоқ эллатининг шаклланиши ниҳоясига етди, аҳоли сони ортди. Хонликни Осиё ва Европадаги мамлакатлар яхши билишган. Кейинчалик, Қозоқ хонлиги жузларга бўлиниб, Улуғ жуз (Еттисув ), Ўрта жуз ( Марказий Қозоғистон ) ва Кичик жуз ( Ғарбий Қозоғистон ) деб аталган. 1716 йилда Қозоқларнинг охирги хони Таукехан ўлиши билан Қозоғистон ҳудудида мустақил кўп сонли хонликлар вужудга келди.
1729 й. Жунғория хонлиги Улуғ жузнинг кўп қисмини босиб олди. Хавф остида қолган Кичик жуз оқсоқоллари 1721-31 йилда, 1731-40 йилда Ўрта Жузнинг хон ва султонлари Россия подшолигига мурожат қилишиб, уларни Россия таркибига қўшиб олишликни сўрашди. Мурожат қабул қилинди. Қозоғистон ҳудудининг жанубий қисмлари Қўқон ва Хива хонликлари таркибига кирди.
Қозоқ маданияти, иқтисодини ривожланишида қозоқ-рус муносабатлари муҳим аҳамиятга эга. 1860 йилда Қўқон хонлиги қўшинларини енгиб Еттисувнинг барча қисми Россияга қўшиб олинди. Подшо ҳукумати 1867й. Туркистон генерал-губернаторлиги таркибида Еттисув ва Сирдарё вилоятлари, 1868 й. Оренбург генерал-губернаторлиги таркибида Акмолинск ва Семипалатинск вилоятларини ташкил этди.
1917й. ноябр – 1918й. Февралда Қозоғистонда Совет ҳокимияти ўрнатилди. 1920 йилда Қирғиз автоном вилояти, Қозоғистон АССР (РСФСР таркибида) ва 1936 йил 5 декабридан бошлаб Қозоғистон ССР мақомида шаклланган эди. Қозоғистон Республикаси пойтахтлари ролини ҳам турли даврларда турли шаҳарлар ўтадилар. Булар Оренбург (1920-1925йй.), Қизилўрда (1925-1929йй.) ва Алмати (1929-1998йй.). Сўнгги пойтахти этиб Астана (олдинги Ақмўла) шаҳри танланди.
Ҳозирги вақтда Қозоғистон Республикаси маъмурий ҳудудий таркибида 14 област мавжуд, улар бешта иқтисодий районга бирлаштирилган.
Қозоғистон Республикасининг умумий майдони 2724900 км², умумий майдони бутун ер шари майдонининг 2 % ни, Осиёнинг 6,1 % ни, минтақа ҳудудининг 2/3 қисмидан кўпроғини ташкил қилади. Катталигига кўра у МДҲда Россиядан кейин 2, жаҳонда эса 9 ўринни эгаллайди. Аммо аҳолисининг сони (15,2 млн. киши, 2006й.)га кўра у МДҲда 3, жаҳонда эса 52 ўринда туради.
Қозоғистоннинг географик ўрни ҳам ўзига хос. У Евросиё материгининг марказида, Марказий Осиё минтақасининг шимолий томонини эгаллайди. Унинг ҳудуди Россия Федерацияси ва Туркияга ўхшаш Европа ва Осиё қитъалари бўйлаб жойлашган.
Унинг ҳудуди шимолдан жанубга 1800 км, ғарбдан шарққа эса 3000 км га чўзилган ва қуруқликда 5 та давлатлар (Россия, Хитой, Қирғизистон, Ўзбекистон ва Туркманистон) билан чегарадош. Чегараларининг умумий узунлиги 13331 км ни ташкил қилади. Шунингдек, 600 км масофада Россия, Озарбайжон, Туркманистон билан Каспий денгизи орқали ҳам чегараларга эга. Республиканинг иқтисодий географик ўрни нисбатан қулай. Ўрта Осиё давлатлари шимол, ғарб ва шарқ билан боғловчи асосий темир йўл ва автомобил йўллари устида жойлашган. Бошқача айтганда, Қозоғистон Россия, Хитой ва Япония ҳамда Ғарбий Европа давлатлари билан энг қулай ҳолда боғланиш имкониятларига эга. Унинг Каспий денгизи билан туташлиги ҳам ИГЎ қулайликларини оширади.