7-mavzu: individual psixologik xususiyatlar: qobiliyat reja

A.G.Kovalev
o`z tadqiqotlarida qobiliyatning tabiati va tashxis qilish 
yo`llarini tekshirishga muvaffaq bo`lgan. Muallifning ta`riflashicha, qobiliyat deganda birorta 
xususiyatning o`zi emas, balki inson shaxsining faoliyat talablariga javob bera oladigan va shu 
faoliyatda yuqori ko`rsatkichlarga erishishni ta`minlay oladigan xususiyatlar ansambli yoki 
sintezini tushunish kerak. Uning ta`kidlashicha, qobiliyatning tuzilishida tayanch va yetakchi 
xususiyatlarni va nihoyat, muayyan fonni yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish kerak. Hamma 
qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyati-kuzatuvchanlik ko`ra bilish ko`nikmasidir. Uning 
yetakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishdir. A.G.Kovalyov yordamchi xususiyatlar qatoriga 
xotirani kiritadi, u faoliyat talablariga muvofiq ravishda o`ziga xos ko`nikishga ega, emosional 
ya`ni his-tuyg`uga beriluvchanlik xususiyati shaxsning faolligini oshiradi. 
Muallifning ta`kidlashicha, ilmiy mavhumlash qobiliyatning quyidagi darajasini farqlash 
imkonini beradi, reproduktiv aks ettirish darajasi va ijodiy aks ettirish. o`z qobiliyati 
rivojlanishining birinchi darajasida turgan shaxs bilimlarni juda mohirlik bilan o`zlashtiradi, 
faoliyatni o`rganib oladi va uni biror namuna orqali amalga oshiradi. Ikkinchi darajada turgan 
inson esa yangilik yaratishga qodir bo`ladi. Psixologiya fanida qobiliyat to`g`risida fikr ketganda 
uchta konsepsiya mavjudligi ta`kidlanadi. A.G.Kovalyov asarida bayon qilinishicha, ulardan biri, 
qobiliyat shaxsning biologik jihatdan determinlashgan, ya`ni biologik jihatdan bog`langan 
xususiyatlaridir qobiliyatning ro`yobga chiqishi va rivojlanishi esa tamomila irsiy fondga bog`liq 
deb tushuntiriladi. XIX asrda F.Galton XX asrda Kotslar talant irsiydir, faqat imtiyozli 
tabaqalarning vakillarigina boy irsiy merosga ega bo`ldilar, degan xulosaga keldilar. 
Ikkinchi konsepsiyaning vakillari qobiliyatni butunlay hayot va tarbiyaning ijtimoiy sharoiti 
belgilaydi, deb u?tiradilar. Masalan, Gelvesiy o`z davrida tarbiya yordamida geniy yaratsa bo`ladi, 
degan edi. Amerikalik olim U.Eshbi insonning qobiliyati yashab turgan davrida stixiyali ravishda 
o`zidan o`zi va ongli tarzda ta`lim-tarbiya jarayonida shakllanadi, shularning natijasi o`laroq 
masalalarni yechish uchun tegishli dastlabki rejalar va dasturlar vujudga keladi. Fiziolog olimlar 
miyaning tuzilishida individual xususiyatlar bo`lsa, bu hol miyaning funksiyalarida o`z aksini 
topmasligi mumkin emas, deb qayd qiladilar. 
A.G.Kovalyov ta`kidlashicha, qobiliyatning uchinchi konsepsiyasi tarafdorlari ancha 
noto`g`ri pozisiyada turadilar. So`nggi nazariyada talqin qilinishicha, tabiiy kuchlar, zehn 
nishonalari va qobiliyatning rivojlanishi uchun qulay ijtimoiy sharoit mavjud bo`lishi kerak. 
Muallif zehn nishonalari deganda, anatomik-fiziologik xususiyatlardan ko`ra, ko`proq psixologik-
fiziologik xislatlarni tushunish kerakligini uqtiradi. Zehn muayyan bir faoliyatga (maxsus 
qobiliyat) yoki hamma narsaga nisbatan ustuvor qiziquvchanlikda (umumiy qobiliyat), moyillikda 
va intilishda ko`rinadi. 

---

A.G Kovalyov Edikson fikriga asoslanib (“bunda faqat 1 foizgina geniy bo`lsa, 99 foiz ter 
to`kish bo`lgan”), hamma buyuk kishilar bag`oyat mehnatsevarlikka va katta ishchanlikka ega 
bo`lganlari holda hatto nerv tizimi tabiiy kuchsiz bo`lsa-da, sub`ektiv ravishda yutuqlarini 
qobiliyatdan emas, balki mehnatdan deb baholaganlar. 
A.G.Kovalyovning ta`rificha, adabiy ijodga qobiliyat shaxs iste`dodining badiiy tipiga 
tegishli bo`lib, badiiy tipdagi qobiliyatning hamma ko`rinishlaridan uni ajratib turadigan o`ziga 
xos sifatlarga ham egadir. Uning ta`kidlashicha, umuman qobiliyat va xususan adabiy ijodga xos 
qobiliyat murakkab bo`lib, uning tuzilishida har xil xususiyatlar yoki tarkiblar mavjud. Bu 
jabhalarning biri etakchi, boshqalari tayanch xususiyatlar, uchinchilari esa sermahsul faoliyat 
uchun zarur bo`lgan muayyan bir fonni tashkil qiladi. Adabiy qobiliyatda uch tomonni 
mujassamlashtirish muhim ahamiyatga ega, ya`ni o`tkir kuzatuvchanlik, kuchli ijodiy tasavvur, til 
vositasida ko`rgan va ravshan tasavvur etgan narsalarni tasvirlay olish. 
Adabiy 
qobiliyatni 
tekshirish 
shuni 
ko`rsatadiki, 
o`quvchilarning 
qobiliyatlari 
qobiliyatsizlaridan,