7-mavzu: Eng yangi davr tarix falsafasi va metodologiyasi. Asosiy savollar

7-MAVZU: Eng yangi davr tarix falsafasi va metodologiyasi.


Asosiy savollar:
1.Ilmiy tarixning boshlang’ich bosqichi.
2.J.J.Russoning ijtimoiy-siyosiy qarashlari.
3.Nemis klassik falsafasining tarixiy-falsafiy g’oyalari.


Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Romantizm J.J.Russoning ijtimoiy-siyosiy qarashlari I.G.Gerder va uning Jaxon tarixi falsafsi bo’yicha g’oyalari.Nemis klassik falsafining tarixiy-falsafiy g’oyalari.I.Kantning tarixiy fasafiy qarashlari.
I.G.Fixte,F.Shiller,G.V.F.Geggelning tarix falsafasi; Tarixiy fikrning turli xillari. Idrokning tarixdagi o’rni.Tarix negizi.Tarixiy taraqiqyot va erkinlik.T.Karler-tarixda qahramonlarga sig’inish.A.Sen-Simoning taraqqiyot nazariyasi K.Marksning tarixiy materializim.Tarixning rivojlanishi tabiiy-tarixiy jarayon sifatida iqtisodiy omilning tutgan o’rni ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari.


1.Ilmiy tarixning boshlang’ich bosqichi
Nemis tarix falsafasi maktabi jahon falsafa fanining I. Gerder, V. Gumbol’dt, G.Gegel’, I. Kant, A. SHopengaer,G.Rikkert, V. Dil’tey,E. Trel’ch singari yi­rik namoyandalarini yetishtirib berdi.Mutaxassislarning fikriga ko’ra nemis tarix falsafasi ingliz-fransuz ma’rifatparvarligi qarashlariga teskari bo’lgan yo’nalishni ishlab chiqdilar va o’z g’oyalarini ilgari surdilar. E. Trel’chning xulosalariga ko’ra nemis va ingliz-fransuz tarix falsafasi o’rtasidagi farq ko’zga yaqqol tashlanadi. Nemis maktabi o’zining diniy-mistik xarak­teri bilan alohida ajralib turadi. O’z navbatida ingliz-fransuz maktabi tarix cho’qqisini ma’rifatparvarlik ideallari orqali kashf etdi.
Tarixiy taraqqiyotning universal konsepsiyasi Gegel’ tomonidan vujudga keltirildi. Ayni u tarixiy di­namika nazariyasini yaratdi va bu sohada o’ziga xos olamshumul yangilikni vujudga keltirdi. Yoki boshqacha qilib aytganda, E. Trel’ch xulosalariga ko’ra «barcha tarixiy taraqqiyot nazariyalari qandaydir undan chekinganday, unga qarshi turganday ko’rinsa-da, biroq ularning barchasi uni butunlay inkor eta olmadi. Shuning uchun ham tarixiy dinamikaga doir barcha tadqiqotlar tarixiy dialektika tushunchasidan kelib chiqmog’i darkor»¹.
Ayni ana shu tarixiy dialektika tarixiy taraqqiyot dinamikasini, uning taraqqiyot qonuniyatlarini, rivoj­lanish omillarini o’zida mujassam etadi va barcha tarix falsafasiga doir qarashlar, yo’nalishlar, konsepsiyalar va metodologiyalarga asos bo’lib xizmat qiladi. Tarixiy taraqqiyotning tabiiy rivoji inson tafakkurining tabiiy rivoji bilan uzviy ravishda bog’liq. Inson va jamiyat taraqqiyoti bir-birini to’ldirib boradigan, bir- biriga turtki bo’ladigan, bir-birini takomillashtirib, sivilizatsiyaning yangi bosqichiga olib boradigan ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-ruhiy hodisa. Bunda, albatta, biz kishilik hayotida ezguliklar himoya qilingan, adolat ustuvor bo’lgan, yalpi bunyodkorliklar avj oldirilgan davrlarni nazarda tutmoqdamiz. Vaholanki, keksa tarix bunday jarayonlarning teskarisiga ham guvoh.
I. Kant tarix falsafasiga bilish nazariyasi va meta­fizika, erkinlikning axloqiy olami hamda tarixiy hayot ma’naviy tizimiga chuqur kirib borish orqali tabiatning qarama-qarshilik qonunidan kelib chiqadi. Uning fikricha «tarix bu — tabiat olamidan farq qilgan holda erkinlik ramzidir. Qaysiki u tabiat va erkinlik bir-biri bilan bog’liqligi to’g’risidagi qonuniyat asosida faoliyat ko’rsatadi. Falsafa zsa tafakkur tizimi, aql va zako maydonidir»².
Tarixiy taraqqiyot tafakkur qonuniyatlaridan kelib chi­qadi. U o’zida madaniyat olami qadriyatlarini ifoda etadi.
Gegel’ tarixiy taraqqiyot dinamikasi va uning bosqichlari xususida fikr yuritar ekan, tarixni mantiqiy o’rganish, tarix haqiqati orqali tarix mohiyatini ochish zarurligini uqtiradi. Ana shundan kelib chiqib, V.Vin- del’band: «Dialektik jarayon taraqqiyoti Gegelda ratsional tanqid bilan birga bir shakldan ikkinchi shaklga o’tish mantig’idir»³, degan edi.