7-mavzu: Eng yangi davr tarix falsafasi va metodologiyasi. Asosiy savollar

2.J.J.Russoning ijtimoiy-siyosiy qarashlari
Gegelning tarix falsafasi asosan ikki so’nalishdan boradi: birinchisi, anteistik falsafaga muvofiq barcha reallik ruhda namoyon bo’ladi, deydi. Ikkinchi yo’nalish, bilish nazariyasini yanada chuqurlashtirgan holda «Tezis – antitezis – sintez» shaklidagi mantiqiy uchlikdan iborat tadqiqot yo’nalishini o’rtaga tashlaydi. Birinchi yo’nalishda, darhaqiqat, tarixiy tafakkur ruh orqali o’zini anglaydi, o’zni tushunadi va o’zini inkor etadi. Natijada tarix o’zini butun qarama-qarshiliklari va barcha realliklari bilan tiklaydi va o’zaro birlikka, yaxlitlikka erishadi.
Gegel’ tarix falsafasi ayni madaniy-tarixiy yoki, boshqacha aytganda, ma’naviy-tarixiy mazmunga ega. Shu bilan birga u chuqur universallikka, serqirralikka ham ega. Qarashlar yo’nalishining bunday turlichaligi ayni paytda tarixni anglashning universal shakli bilan birga umuminsoniy qarashlar birligiga ham olib keladi. Demak, insoniyatning har qanday qarama-qarshiliklar, fikrlar xilma-xilligi va xalqlar o’rtasidagi kurashlar manfaatlar mushtarakligi va insoniyat birligiga intilsagina, o’zaro tushunish orqaligina umuminsoniy manfa­atlar ustuvorligiga olib keladi.
Nemis tarix falsafasida A. Myuller, F. SHelling, V. Gumbol’dt singari yirik namoyandalar ham borki, ular insoniyat tarixini o’rganish, uning ichki qonuniyatlari­ni tadqiq etishda o’ziga xos yo’nalishni kashf etdilar. V. Vundtning pozitivizm, F. Nitsshe va V. Dil’teyning hayot falsafasining psixologik tahlili sohasidagi qarash­lari alohida ahamiyatga ega.
Ayni jahon tarixini ruhiy holat, inson kayfiyati va fe’l-atvori orqali tahlil etish konsepsiyasi jahon tarix falsafasi taraqqiyotida o’ziga xos yirik nazariya sifatida alohida ahamiyat kasb etadi.
F. Nitsshe va V. Dil’tey pozitivizmga qarshi tafak­kur va ratsional harakatdagi kuchlar hamda ilg’or tarixiy taraqqiyot qonuniyatlariga va maqsadlariga qarshi holda ruhni irratsional ma’naviyatga aylantirish yo’lidan bordilar. Ularning fikricha ruhiy qadriyat xususiy, erkin va mustaqildir. Insonning ayni ana shu uch xususiyati ta­rixiy taraqqiyotga zamin bo’la oladi.
Nitsshening hayot falsafasi tarix faniga jiddiy o’zgarish kiritdi. Natijada ushbu falsafa irratsional hissiy qadriyatga aylandi.
Nemis tarix falsafasi maktabining tarixiy dinamikaga doir qarashlari bugungi kunda ham davom etmoqda. U bevosita insoniy fe’l-atvorni o’zida ifoda etuvchi ta’limotga aylandi. Tarixiy taraqqiyotning ma’naviy-diniy omillari, e’tiqod va axloq tushunchasining tarixni anglashdagi roli, insoniyatning ma’naviy birligi, ta­rixiy taraqqiyotda universallik va tarixiy dinamika singari ko’p qirrali masalalarni o’zida ifoda etadi.