7-ma’ruza. Tcp/ip protokollari steki. Pog’onasining tarixi, pog’onalar, ularning vazifasi, asosiy protokollari, pog’onalarning o’zaro bog’lanishi va xizmatlari. Tcp/ip va osi modellerning o’xshash jihatlari

TCP/IP steki pog’onalari, ularning vazifasi, asosiy protokollari 
TCP/IP modeli pog‘onalarini qisqacha yozib o‘tamiz. 
1. 
Tarmoq interfeysi pog’onasi
TCP/IP steki spetsifikatsiyasi tartibiga 
solinmagan. Bu pog‘ona OSI modelining fizik va kanal pog‘onalariga to‗g‗ri 
keladi. 
2
. Tarmoqlararo bog’lanish
pog’onasi.
Ushbu pog‘onada butun bir 
protokollar oilasi qo‘llaniladi. Bu bosqichning asosiy vazifasi – yuboruvchi-
tugundan qabul qiluvchi- tugunga paketni yetkazib berish hisoblanadi. 
- Bu vazifani IP protokoli bajaradi. IP protokoli- TCP/IP stek protokolining 
negizi va tarmoq bosqichining asosiy protokoli hisoblanadi. Tarmoqda axborot 
uzatishga javobgar. Uning asosida deytagramma usuli kiritilgan va bu paketlarning 
yetkazilishini kafolatlamaydi. 
- ARP protokoli (Address Resolution Protocol, fizik adreslarga ruxsat berish 
protokoli) - tarmoqlararo o‗zaro ishlash pog‘onasi va tarmoqlararo interfeys 
pog‘onasi orasida bog‗lovchi bo‗g‗in bo‗lib xizmat qiladi. U IP- adreslarni tarmoq 
bo‗g‗inini fizik MAC- adresiga to‗g‗ri keladigan tarmoq adapterlarini
shakllantiradi. ARP protokoli xar bir qurilma o‗z IP- adresini va fizik adresini 
bilishini ta‘kidlaydi. ARP ularni dinamik bog‗lab, maxsus jadvalga kiritadi va u 
yerda ―IP- adres-fizik adres‖ juftligi saqlanadi (odatda xar bir yozuv ARP jadvalda 
10 daqiqalik xayot vaqtiga ega).
- ICMP protokoli (Internet Control Message Protocol, tarmoqlararo 
ma‘lumot boshqarish protokoli) - xatolar haqida axborot almashinuvi uchun xizmat 
qiladi. Maxsus paketlar yordami bilan ICMP tarmoq bog‗lamlariga paket 
yetkazishni mumkin emasligi, paket hayoti vaqti ortgani haqida va boshqalarni 
bildiradi.
- RIP protokoli (Routing Information Protokol) va OSPF (Open Shortest 
Path First) marshrutizatsiya uchun jadval tuzish va turli IP tarmoqlari paketini 
jo‗natishda yo‗nalishni hisoblaydi. 
3. Transport pog’onasi. 
- TCP protokoli (Transmission Control Protokol, uzatishni boshqarish 
protokoli) IP protokoli xizmatiga tayanib, ma‘lumotlarni ishonchli yetkazish 
orasida tarmoq bog‗lamlari yordamida bog‗lanishni tashkil qiladi. Bunday amaliy 
bosqichlar protokollari HTTP va FTP kabi, TCP protokoliga transportirovka 
uchun uzatiladi. Shuning uchun TCP tezlik ko‘rsatkichlari ishlab chiqarish 
qo‘llanmasiga ajralmas aloqa ko‗rsatadi bundan tashqari TCP protokoli tarmoqqa 
kirish so‘rovlarini qayta ishlash, resurslarni bo‘lish va boshqalarda foydalaniladi. 
TCP protokolida oqimni va ortiqcha yuklamalarni boshqarish vazifasi qo‗yilgan u 
ma‘lumot uzatish tezligini qabul qiluvchining ishchi stansiyasi va tarmoqlararo 
joylashuvini imkoniyat darajasida qo‗llaydi.

---

- UDP protokoli (User Datagram Protocol, foydalanuvchining deytagram 
protokoli) amaliy paketni deytaggramm yo‘li bilan ta‘minlaydi (ya‘ni paket 
yetkazishni kafolatlamaydi). Bu protokolni ishi IPga o‘xshash, lekin uning asosiy 
vazifasi tarmoq protokoli va turli ilovalar o‘rtasidagi aloqani ta‘minlash.
4. Qo’llanish (amaliy, ilovalar) pog’onasi 
- Tarmoq infratuzilmasini shakllantirish uchun protokollar ( DNS, DHPC, 
WINS) ushbu kursning keyingi bo‗limlarida ko‗rib chiqladi.
- WWW ilovasi (World Wide Web, butun dunyo to‘ri) – bugungi Internet 
tarmog‗ining ishlashi asosidir.
- FTP protokoli (File Transfer Protokol, fayllar uzatish protokoli) tarmoq 
bog‗lamalari o‘rtasida masofaviy uzatishni ta‘minlaydi. 
- TFTP protokoli (Trivial File Transfer Protokol, fayllarni uzatvorishda eng 
oddiy protokol) - fayl uzatishda eng oddiy bo‗lib , FTPdan farqliroq masofaviy 
bog‗lamaga UDP protokoli asosida axborot uzatvorilishini, foydalanuvchi 
autentifikatsiyasini talab qilmagan holda yetkazadi. 
- SNMP protokoli (Simple Network Management Protokol) tarmoqni 
boshqarishning eng oddi protokoli) tarmoq bog‘lamalarini boshqaruvini 
tashkillashtirishda ishlatiladi. TCP/IP steki OSI modeldagi kanal pog‗onasi 
protokollarning aksariyatini, masalan, kommutatsiyalangan va ajratilgan aloqa 
liniyalarida ma‘lumotlarni uzatish uchun qo‗llanadigan SLIP va RRR ni qo‗llab 
quvvatlaydi. 
Internetda standartlash. Internet tarmoq bilan bog‗liq protokol va standartlarning 
jadal rivojlanishi me‘yoriy hujjatlarning katta sonini tizimlashtirish, tartibga solish 
va nashr etishni talab qiladi. Bu bilan Internet arxitekturasi masalalari bo‗yicha 
boshqaruvchi kengash(Internet Architecture Board, IAB) shug‗ullanadi. 2000 yil 
boshigacha 2700 dan ortiq hujjatlar(Request for Comments, RFC) nashr etildi. 
RFC-bu alohida hujjatlar, ular texnik masalalarning keng doirasini, shu jumladan 
majburiy standartlar, standartlar bo‗yicha takliflar, axborot ma‘lumotlar va tarixiy 
axamiyatga ega eskirgan xujjatlarni qamrab olgan. Internetda standartizatsiyalash 
jarayoni RFC 2026 hujjati bilan tartibga solinadi. 
IAB tarkibiga quyidagilar kiradi: 
-RFCni ishlab chiqaruvchi va tarmoqni texnik qo‗llab-quvvatlash bilan 
bog‗liq muayyan tor muammolarni hal qiluvchi Internet muxandis texnik 
komissiyasi(Internet Engineerinng Task Force,IETF); 
-Internet rivojlanishining istiqbolli masalalari bilan shug‗ullanuvchi va 
standartlar aksariyatini shakllantiruvchi Internet tadqiqot komissiyasi(Internet 
Research Task Force,IRTF). 
IAB 1983 yilda jismoniy shaxs va tashkilotlardan tashkil topgan Internet 
Hamjamiyati 
(Internet 
Society, 
ISOC) 
yordamida 
tashkil 
qilingan 
TCP/IP protokol steki tuzilmasi. Internet protokollari arxitekturasi 4 pog‗onali.
Keyinroq paydo bo‗lgan ISO etalon modeli protokollarining 7 pog‗onali 
arxitekturasi TCP/IP pog‗onalari dekompozitsiyasi sifatida o‗rganish mumkin. 
Haqiqatda ikkita arxitekturaning farqi-TCP/IP arxitekturasidagi OSI modelining 
uchta yuqori pog‗onasi (qo‗llanish, taqdimot, seans) bitta-qo‗llanish pog‗onaga 

---

birlashtirilgan. TCP/IP tarmoq interfeyslari pog‗onasi OSIning ikkita pog‗onasi-
kanal va tarmoq pog‗onalariga muvofiqdir. 
TCP/IP qo‗llanish pog‗onasi an‘anaviy xizmatlarni qo‗llab-quvvatlaydi: 
-SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) elektron pochtasi, IMAP (Internet 
Message Access Protocol), POP(Post Office Protocol), X.400 pochta protokollari 
oddiy protokoli yordamida amalga oshiriladigan hamda NNTP(Network News 
Transfer Protocol) yangiliklarni almashtirish tarmoq protokoli yordamida elektron 
pochta va yangiliklar bilan almashuv; 
-virtual terminal Telnet protokoli yordamida amalga oshiriladi; 
-faylni uzatish FTP(Fail Transfer Protocol), TFTP(Trivial File Transfer 
Protocol) va NFS(Network File Systems) protokollari yordamida amalga 
oshiriladi; 
-ma‘lumot xizmatlari DNS (Domain Name System) domen ismlari tizimi va 
X.500 yordamida amalga oshiriladi; 
-yordamchi protokollar: o‗z identifikatorlarni olish protokoli-VOOTR, vaqt 
protokoli-NTP(Network Time Protocol), diagnostika-Echo va tizim haqida axborot 
–Finger. 90-yillar o‗rtasidan WWW (World Wide Web) texnologiyasiga 
asoslangan xizmatlar faol kiritilmoqda. WWW texnologiyasi URL (Universal 
Resourse Locator) va URN (Universal Resourse Name)ni qo‗llab gipermatnni 
uzatish (Hypertext Transfer Protocol,NTTR) protokoliga asoslangan. Bugungi 
kunda SIP (Session Initiation Protocol), RTP (Real-time Transport Protocol), 
RTCP (Real-time Transport Control Protocol), H.323 tavsiya protokoli asosida 
paketli IP telefoniya xizmatlari ommaviylashgan. Stekda monitoring va boshqaruv 
protokollari alohida o‗rin egallaydi, bular: 
-SNMP (Simple Network Management Protocol); 
-RMON(Remote Monitoring). 
Bu 
protokollar 
yordamida 
tarmoq 
holati 
kuzatiladi 
va 
uning 
ma‘muriyatlashuvi o‗tkaziladi.Tarmoq ilovalarining aksariyati o‗zaro ta‘sir uchun 
TCP va UDP transport pog‗ona protokollari xizmatidan foydalanadi. TCP 
protokoli ma‘lumotlar segmentini dastlabki mantiqiy birlashuvni o‗rnatish bilan 
ishonchli to‗liq dupleksli uzatishni kafolatlab beradi. UDP (User Datagram 
Protocol) 
datagrammalar 
foydalanuvchi 
protokoli-datagrammalarni 
ulash 
o‗rnatmasdan uzatishni ta‘minlaydi, bu esa ularni yetkazib berishni kafolatlaydi. 
Turli arxitekturali tarmoqlar o‗rtasida paketlarni uzatishni stekning asosiy 
protokoli bo‗lgan IP protokoli ta‘minlab beradi. IP datagrammali protokoli 
paketlarning ishonchli uzatilishini kafolatlamaydi, biroq u ko‗p tarmoqlar orqali 
ma‘lumotlarni uzatishda o‗tkazish qobiliyatini oshiradi. Shu bilan bir qatorda 
tarmoq pog‗onasida quyidagilar ishlatiladi: 
- ICMP diagnostik protokoli, u tarmoq tugunlariga uzatishdagi xato va 
to‗xtashlar haqida ma‘lumotlar uzatadi; 
- Adreslar muammosini hal qiluvchi protokollar ARP-IP adresini tarmoq 
tuguni fizik adresga (MAS-stansiya adresi) o‗zgartiradi.
RARP –teskari vazifani bajaradi, ya‘ni MAS adres yordamida IP adresni 
aniqlaydi. 

---

- Tarmoq pog‗ona faoliyatini bir qator marshrutizatsiya va signalizatsiya 
protokollari qo‗llab-quvvatlaydi, bular : RIP (Routing Information Protocol), 
OSPF (Open Shortest Path First), IGRP (Interior Gateway Routing Protocol), 
EIGRP (Enhanced IGRP), BGP(Border Gateway Protocol), RAP(Routing Access 
Protocol), RSVR (Resource Reservation Protocol) va boshqalar. 
TCP/IP protokollar steki kanal pog‗onasida IP protokol paketlarini 
inkapsulyatsiya qiladigan protokol va tarmoq texnologiyalarning ko‗p soni bilan 
o‗zaro hamkorlik qiladi. Bugungi kunda Internetning boshqa tarmoqlar bilan 
o‗zaro hamkorligiga RFC ning 290 dan ortiq hujjatlari bag‗ishlangan. TCP/IP
protokollar stekida pog‘onalarning o‘zaro bog‘lanishi va xizmatlari.
 
TCP/IP steki 
protokollarini muhokama qilishdan oldin barcha protokollarning asosini tashkil 
etadigan funktsiyalarni ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birga, 
protokollarda har xil funktsiyalar mavjud; shunga qaramay, juda ko'p bir xil 
turdagi funktsiyalar turli darajadagi protokollarda mavjud bo'ladi. Protocol 
funktsiyalarini quyidagi toifalarga guruhlashimiz mumkin: 
• Inkapsulyatsiya 
• Fragmentatsiya va qayta yig'ish 
• Ulanishni boshqarish 
• Ketma keltlikda yetkazib berish 
• Oqimlarni boshqarish 
• Xatolarni boshqarish 
• Manzillarni aniqlash (adreslash)
• Multiplekslash 
• Uzatish xizmatlari