|
7.3. Temuriylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi. Davlat tuzilishi. “Temur tezuklari”
Amir Temur davlat boshqaruvida suyurgʻol siyosatini qoʻlladi, davlatni markazdan turib idora etdi. Amir Temur davrida davlatning markaziy ma’muriyati boshida devonbegi-bosh vazir boshliq 7 vazirlikdan iborat arkoni davlat, Vazirlik mahkamasi turardi. Birinchi vazir – soliq-oʻlponlar va mamlakat obodonligi bilan shugʻullangan. Ikkinchisi – harbiy ishlar vaziri boʻlgan. Uchinchi – vazir savdo ishlari, tamgʻa, zakot va meros ishlariga qaragan. Toʻrtinchisi – moliya vaziri, davlat xazinasini boshqargan. Chegara viloyatlari va tobe mamlakatlar boshqaruvini nazorat qilish uchun maxsus 3 ta vazir tayin etilgan. Davlat siyosatida qoʻshinga alohida ahamiyat berilgan.
Amir Temur nomi bilan bogʻliq boʻlgan, uning siyosiy, huquqiy qarashlari toʻplami “Tuzuki Temuriy” (“Temur tuzuklari”), “Voqioti Temuriy” (“Temurning boshidan kechirganlari”) kabi nomlari bilan sharq va gʻarbda mashhur boʻlgan asari xorijiy tillarga tarjima qilingan va mamlakatimizda hamda Angliya, Fransiya, AQSh, Finlyandiya, Daniya, Eron, Hindiston, Turkiya, Misr kabi davlatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda.
Bu kitobning mashhurligi, dunyoga yoyilishining boisi, unda davlatning idora qilish tamoyillari, usullari, ayniqsa sipohni tashkil qilish va janglarda gʻolib chiqish kabi qator siyosiy-huquqiy va harbiy gʻoyalarning boʻlishidir. Kitob koʻproq siyosatchilar, shohlar va shaxzodalar uchun zarur edi. Shuning uchun ham koʻpgina mashhur shohlar kitobni oʻz kutubxonalarida asrab, undan davlatlarni idora qilish san'atini oʻrganganlar.
Masalan Zahiriddin Muhammad Boburning avlodi Shoh Jahon (1628-1657), Qoʻqon xoni Muhammad Alixon (1822-1842), Buxoro amiri Abdullaxodxon (1885-1910) va boshqalar xattotlarga buyurib, undan koʻchirmalar olganlar. Alisher Navoiy ham Husayn Bayqaroga Temurning tuzuklarini oʻqib turishini maslahat bergan.
“Temur tuzuklari” shohlar, amirlar bilan bir qatorda tarixchi, siyosatchi olimlarning ham diqqat e'tiborini oʻziga jalb qilib kelgan va kelmoqda. Shuning uchun ham u 1783- yilda izohlar bilan Angliyada, 1785 va 1981- yillarda Hindistonda, 1868- yil Eronda bosmadan chiqdi.
Jahon jamoatchiligining diqqat-e'tiborini jalb qilgan va fransuz (1787), ingliz (1830), urdu (1845), rus (1894, 1934), turk (eski oʻzbek) tiliga toʻliq boʻlmagan nusxasi (1835, 1857) chop etildi. Ammo oʻzining ona yurtida ona tilida 1991- yildagina toʻliq nashr qilindi.
Kitob asosan 2 qismdan iborat. 1-qismda Sohibqiron Temurning 7 yoshidan (1342) to uning soʻnggi kunigacha boʻlgan hayoti, siyosiy faoliyati tasvirlanadi. Boshqacha aytganda A.Temurning asta-sekin Movarounnahrda hokimiyatni qoʻlga kiritishi va undan keyin mashhur yurishlari asosida Toʻxtamishxon (1376-1395), Turk sultoni Boyazid- yildirim (1389-1402) kabi jahongir shohlarni magʻlubiyatga uchratgani va juda katta hududda Temuriylar imperiyasiga asos solgani aniq-qisqa hikoya qilinadi.
2-qismda esa, Jahongir Sohibqiron Temur nomidan shaxzodalarga qarata aytilgan vasiyatlar, pand-nasihatlardir. Unda Jahongir oʻz vorislariga qarata davlatni idora qilish san'atining nozik sirlari, tamoyillari haqida, Amir vazirlar va beklarni tanlash, ularni joy-joyiga qoʻyish, qoʻshin boshliqlari, ularning xizmatlarini taqdirlash, sipohiylar va ularning maoshlari kabi masalalar hususida vasiyat qiladi.
Hofizi Abruning yozishicha, Amir Temur turk, arab va eronliklar tarixini chuqur bilgan. Amaliy jihatdan foyda keltira oladigan har qanday bilimni qadrlagan. Amir Temur davlat ishlari uchun hamma narsaning foydali tomonlarini olishga harakat qilgan. U davlat ahamiyatiga ega boʻlgan har bir masalani hal etishda shu sohaning bilimdonlari va ulamolari bilan maslahatlashgan.
U zabt etilgan mamlakatlardan moddiy boyliklar bilan birga juda koʻp hunarmandlar, san'at ahllari va olimlarni Movarounnahrga olib keladi va mamlakatni obod etishda ulardan foydalanadi. Amir Temurga har bir zafarli voqea va sevinchli hodisani muhtasham me'morlik obidasi barpo etish bilan nishonlash odat boʻlgan. Amir Temur Tabrizda masjid, Sherozda saroy, Bagʻdodda madrasa, Turkistonda mashhur shayx Xoja Ahmad Yassaviy qabri ustiga maqbara bino qildirsa-da, lekin oʻzining sahovat va himmatini Kesh (Shahrisabz) va Samarqandda oliy imoratlar qurdirishda koʻrsatdi. Oʻzining ona Oʻzbekistoni Keshda otasining qabri ustiga maqbara, oʻgʻli Jahongirga maqbara bilan masjid qurdirdi. Keshda dunyoga dongʻi ketgan mashhur Oqsaroy qad koʻtardi.
Samarqandda Isfahon, Sheroz, Halab, Xorazm, Buxoro, Qarshi va Kesh shaharlarining me'moru binokorlari qoʻli bilan saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbaralar quriladi. Shahar tashqarisida esa bogʻ-rogʻlar va boʻstonlar barpo etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
