7 – Маъруза: Суғориш тизимларида сув ўлчаш Режа

ВЕРТИКАЛЬ ЗОВУРЛАР

Вертикаль зовурлардан фойдаланганда ер ости суви чуқур бурғкудуқлар орқали чиқазиб олинади. Қудуқлар чуқурликда сув тортадиган насослар билан ускуналанган бўлади. Ерни мелиорация қилишда бу энг фойдали усулдир.

Тупроқнинг шўрланганлигига қарши курашиш ва айни вақтда, экин суғоришда ер ости сувларидан фойдаланиш мақсадида бундай типдаги зовурлар биринчи марта (1918 й) АҚШнинг Аризона ва Калифорния штатларида қазилган. 1950 йилга келиб, АҚШ даги вертикаль зовурлар сони 130 мингга етди. Ҳозирги вақтда Миср, Ҳиндистон, Жазоирда ҳам вертикаль зовурлардан кенг фойдаланилмоқда.
Усти майда тупроқли, остки қатлами асосан оғир таркибли грунтлардан иборат бўлиб, сув ўтказиш хусусияти ёмон бўлган қатламнинг таги сувни яхши сингдирадиган ва ўтказадиган жинслар (шағал, қум-шағал, қум) дан иборат бўлган ерлардагина вертикал зовур кўп фойда келтиради. Қум-шағал аллювиал ёткизиқли ерларда бундай зовурлардан фойдаланиш, айниқса, яхши натижа беради. Дарёларнинг этак ва дельталарида чуқур қумоқ-гил қатламли грунтларда бундай зовурлар унча яхши натижа бермайди.
Шўрланган ерларда вертикал зовурлар қуриш натижасида сизот сувлари сатҳи анча пасаяди. Оқибатда, ернинг устки қатлами самарали равишда шўрсизланади. Горизонтал зовурларга қараганда вертикал зовурлар тупроқ грунтни шўрсизлантиради.
Шўр ювиш ва суғориш таъсирида вертикал зовур қазилган ерлардаги тупроқ-грунтни устки қатламлари анча шўрсизлана бориши ва туз запасларининг жуда чуқур қатламларга тушиб кетиши кузатилган.
Вертикаль зовурлар билан ер остидан чиқарилган сув таъминотида экинларни суғоришда ёки шўр ювишда фойдалаииш мумкин. Шу билан бирга, унга кўпгана районларда етишмайдиган суғориш суви тўлдирилади ёки сув ресурслари етарли бўлганда сув олинадиган жойлар сони қисқаради. Бу эса сувнинг фильтрация исрофгарчилигининг камайишига ва ер мелиоратив ҳолатининг яхшиланишига имконият яратиб беради.
Вертикаль зовурларни қуришдан олдин қудуқларнинг рационал чуқурлигини ва уларнинг вазиятини танлаш, тупроқ қатламининг геологик тузилишини аниқлаш, бурғ қудуқлар қазиш ва гидрогеологик тадқиқот ишлари олиб бориш лозим.
Грунтнинг характери ва хоссасига қараб, вертикаль зовур қудуқлари турлича олиниши мумкин.
Ер ости сувини чиқариб ташлашда ҳар бир қудуқ шу жой учун вертикаль зовур ҳисобланади.
Вертикаль қудуқларнинг атрофидаги майдон таъсири сизот сувларининг бир-биридан ажралмай, чамбарчас гидравлик алоқадор эканлигига асосланган. Бунинг оқибатида сизот сувлар чиқариб ташланган вақтда уларнинг пьезометрик босими камаяди ва сизот сувларининг сатҳи пасайиб, депрессион эгри чизиқ шаклига киради.
Шўрланган ерлардаги вертикаль қудуқдар шўр ювиш ва вегетацион суғориш натижасида тупроқнинг устки қатламларидаги энг кўп минераллашган сизот сувлар сатҳини пасайтириб, ерни аста-секин шўрсизлантира боради. Суғоришда вертикаль зовурлардан фойдаланилганда, уларни вақти-вақти билан тўлдирилиб туриш ҳам мумкин. Бунинг учун қиш фаслидаги ва тошқин вақтидаги сув сингдирувчан ерларга ёки сув ютадиган махсус қудуқларга тушириб, сувли қатламга сингдирилади.
Назорат учун саволлар:

• 
  Зовурларнинг вазифалари нималардан иборат?
  
• 
  Очиқ ва ёпиқ зовурларининг фарқи қандай?
  
• 
  Вертикал зовурларнинг аҳамияти нималардан иборат?