7 – Маъруза: Суғориш тизимларида сув ўлчаш Режа

Шўр ювишда тупроқни шўрсизлантириш динамикаси

	Шўр тупроқдаги хлор миқдори, оғирлигига нисбатан (%)
Тупроқ қатлами, см	Шўр ювишдан олдин	Гектарига м норма билан ювилгандан кейин
		3540 8,1	5960 28,1	8830 12,11

Зовур қазилган шароитда, 1939-1940 йиллар

0-20	0,241	0,006	0,005	0,004
20-40	0,215	0,008	0,004	0,004
40-60	0,219	0,040	0,005	0,004
60-80	0,213	0,061	0,007	0,004
80-100	0,198	0,093	0,010	0,004
0-60	0,225	0,018	0,005	0,004
0-100	0,217	0,042	0,006	0,004
	23.XI	2800	5000	8800
		24.ХП	30.XII	6.1
Зовур қазилмаган шароитда, 1942-1943 йиллар қазилмаган шароитда, 1942-1943 йиллар
0-10	0,416	0,082	0,043	0,038
10-20	0,300	0,159	0,192	0,078
20-30	0,183	0,203	0,164	0,135
30-50	0,189	0,198	0,169	0,052
50-70	0,140	0,176	0,067	0,059
70-100	0,092	0,109	0,067	0,054
0-50	0,256	0,168	0,147	0,073
0-100	0,183	0,151	0,107	0,064

Зовур тармоқларининг яхши ишлаши, яъни уларга сизот сувларининг равон оқиб келиши кўпгина омилларга - зовурларнинг планли жойланиши чуқурлиги, бир-бирларидан узоқлиги, тупроқ-грунтнинг сув-физик фильтрация хоссасига ва бошқаларга боғлиқдир.

МУВАҚҚАТ САЁЗ ЗОВУРЛАР

Очиқ зовурларнинг ишлатилиши ва камчиликлари. Шўрланган ерларни мелиорациялашда узлуксиз ишлайдиган чуқур зовурлардан ташқари яна кўпгина ҳолларда мувакқат ёрдамчи саёз зовурлардан ҳам фойдаланиш мақбул бўлади. Агар доимий зовурлар оралиғидаги масофа керагидан ҳам катта бўлса, муваққат қўшимча зовурлардан фойдаланиш яхши натижа беради ва бунда қўшимча чуқур зовур қазишга эҳтиёж қолмайди.

Муваққат зовурлар шўр ювиш олдидан ДТ-75 ёки С-100БХ маркали 2 та тракторга тиркалган катта канавокопателлар билан бир ўтишда қазилади. Зовурда сув яхши оқиши учун туби шу зовур суви тушадиган коллектор тубидан камида 30-50 см баланд бўлиши керак. Коллектор билан унинг суви ташланадиган ерда ҳам шунга амал қилиш керак. Бунда сув қабул қилгичдаги сувнинг энг баланд сатҳи ҳисобга олиниши керак. Агар зовурлардан йирик коллекторларга, коллекторлардан сув йиғгичларга сув эркин оқиб туша олмаса, насос станциялари ёрдамида чиқариб юборилади.
Ташланма сувларнинг коллектор ва зовурларга оқишига йўл қўймаслик керак. Ҳар хил сувлар туширилганда зовурдаги сувлар сатҳи кўтарилади, бу эса унинг иш чуқурлигини ва сув йиғишини камайтиради,
Туширилган сувлар зовурни лойқа босишга, қияликларининг қўпорилиб тушишига сабаб бўлади. Бундан ташқари, зовурдаги сувнинг чучукланишига имконият беради ва натижада зовур тармоқларини ўт босиб кетади.
Шўр ювиш ва шоли суғориш пайтида сувнинг фильтрацияси зовур ва коллектор қияликларига етмаслига керак. Акс ҳолда зовур қияликлари қўпорилиб тушади. Катта сув нормаси бериб, узлуксиз суғориладиган ерлар билан зовур ва коллекторлар орасида 7-20 м кенгликда суғорилмайдиган ихота полосаси қолдирилиши керак.
Очиқ зовур ҳозирги вактгача ишлаб чиқариш практикасида бўлган зовурларнинг асосий типи ҳисобланади. Уни қазишга унча маблағ сарфланмасада, лекин бир қанча камчиликлари бор:
а) у тез кўмилиб қолади ва ичини ўт босади, қиячиклари ўпирилиб, ювилиб кетади ва бузилади, шунинг учун ҳам уни вақти-вақтида тозалаб туришга, тўлиб қолган жойларни кайта қазишга катта маблағ сарф бўлади;
б) зовур ва коллекторларни ҳамиша ҳам вақтида тозалаб туришга имконият бўлмаганлигидан, кўпинча унинг иш чуқурлиги етарли бўлмайди ва шўр ювиш таъсири кам бўлади;
в) очиқ зовур ва коллекторлар анча экин майдонини банд қилиб
туради.
Бундан ташқари, қишлоқ хўжалик ишларини механизациялашга, транспорт ҳаракатига халақит беради.
Шунинг учун ҳам горизонтал ёпиқ ёки вертикал зовурлар энг самарали ва тежамли ҳисобланади.


ГОРИЗОНТАЛ ЁПИҚ ЗОВУРЛАР

Горизонтал ёпиқ зовурлар одатда, муайян чуқурликка горизонтал кўмилган қувур тармоқларидан иборат. Қувур-зовурлардан кўпроқ фойдананилади.

Горизонтал ёпиқ зовурларнинг иш принцини, сизот суви ўз таъсири доирасида тақсимланиши, сув оқимининг йўналиши горизонтал очиқ зовурники сингаридир.
Зовурларнинг чуқурлиги ва оралиғидаги масофа очиқ горизонтал учун қандай олинган бўлса, ёпиқ зовурларда ҳам худди шундай олинади.
Ёпиқ зовур қуришда кўп ковшли экскаватор билан қиялигини тик қилиб тегишли чуқурликда траншея қазилади. Бўш грунтларда траншея қияликлари тахта билан маҳкамлаб кўйилади.
Зовурнинг ишлаш шароитига ва унда оқадиган сувнинг миқдорига қараб қувур диаметри танланади. Бошланғич зовурлар группаси учун қувурларнинг ички диаметри танланади, 12-15 дан 20-25 см гача, коллекторлар учун 50 см гача қабул қилинади.
Зовурларни қазиш учун ҳар 150-250 м да бетон ёки асбоцемент қувурлардан назорат қудуқлар қилинади. Бу қудуқлар зовурдаги сувнинг оқишини назорат қилиб туриш ва оқизиндиларни олиб ташлаш учун қурилади. Қудуқлар бетон плита устига қўйилади. Усти қопқоқ билан ёпилади.
Қудуқнинг туби унга кириб турган зовур қувуридан 30-45 см пастда туриши керак. Шу чуқурликка аста-секин чўкиб қолган лойқа оқизинди вақти-вақтида чиқариб ташланади. Коллекторнинг этаги сув қабул қилгичга сув кўп тўлган вақтдаги сув сатҳи отметкасидан баланд бўлиши керак. Бунинг иложи бўлмаса, сувнинг қайтиб колпекторга тушиб кетмаслиги учун қувурнинг оғзига зич букиладиган автоматик клапан ўрнатилади.
Ёпиқ зовурлар қуришни тезлаштириш учун траншея қазиш, фильтрлага учун шағал тўкиш, қувур ётқизиш, зовурни тупроқ билан кўмиш каби ишларни механизациялаштириш керак.
Зовурлар қувурлар бутун айланаси ёки ярим айланаси бўйлаб сепилган фильтрловчи материал билан кўмилади. Қувурлар ярим айланаси кўмилганда, устидан полиэтилен, толь ёки сувга чидамди қоғоз қопланади. Қувурларга лойқа чўкиб қолишдан сақлаш учун фильтр материали сифатида қум, шағал, сақич, тош ишлатилади.