6-Tema: Uglevodlar hám olardıń tіrі organizmlerdegі áhmiyeti Reje

2.Uglevodlardın` klassifikatsiyası 
Uglevodlar ximiyalıq du`zilisine qaray, ko`p atomlı spirtlerdin` al`degidi yaki ketonı 
esaplanadı. Olar tu`rli qa`siyetlerge iye: suwda eriytug`ın ha`m suwda erimeytug`ın zatlar, kishi 
ha`m u`lken molekulyar massag`a iye bolg`an birikpeler, qaytarıw qa`siyetine iye bolg`an ha`m 
iye bolmag`an birikpeler h.t.b. 
Uglevodlar u`sh tiykarg`ı toparg`a bo`linedi: monosaxaridler, oligosaxaridler ha`m 
polisaxaridler: 
 
Углеводлар 
Олигосахаридлер 
(дисахаридлар, трисахар-
идлер хам баскалар) 
Полисахаридлар 
Моносахаридлер 
гомополи- 
сахаридлар 
Гетерополи-
сахаридлар 
кетозалар 
альдозалар 
тетрасахарид 
дисахарид 
Тетрасахаридлер хам 
басқалар 

---

Monosaxaridlar 
O 
Monosaxaridler ta`rtibinde keton (=C=O) ha`m aldegid (-C) toparı
menen bir qatarda spirtli (-oksi) toparlarda bar. Quramında al`degid toparı bolg`an 
monosaxaridler ketozalar dep ataladı. Monosaxaridler kuramındagı uglevod atomlarının` sanına 
qarap ajıraladı: u`sh uglerodlı birikpeler – 
triozalar
, to`rt uglerodlı birikpeler – 
tetrozalar
, bes 
uglerodlı birikpeler – 
pentozalar
, altı uglerodlı birikpeler – 
geksozalar
, jeti uglerodlı birikpeler – 
geptozalar 
dep ataladı.
Monosaxaridler quramındag`ı karbonil topardın` jaylasıwına qaray eki qıylı izomer, 
al`doza ha`m ketoza izomerin payda etedi. 
Quramında al`degid toparı bolg`an monosaxaridler ketozalar dep ataladı. Monosaxaridler 
kuramındagı uglevod atomlarının` sanına qarap ajıraladı: u`sh uglerodlı birikpeler – 
triozalar
, 
to`rt uglerodlı birikpeler – 
tetrozalar
, bes uglerodlı birikpeler – 
pentozalar
, altı uglerodlı 
birikpeler – 
geksozalar
, jeti uglerodlı birikpeler – 
geptozalar 
dep ataladı.
Monosaxaridler quramındag`ı karbonil topardın` jaylasıwına qaray eki qıylı izomer, 
al`doza ha`m ketoza izomerin payda etedi. 

O 

S

| N 

SNON 

| 

SNON 

| 

SNON 

| 

SNON 

| 

SN
2
ON 



al`doza 



SN=ON 

| 

S=O 

| 

SNON 

| 

SNON 

| 

SNON 

| 

SN
2
ON 

| 

SNON 

ketoza 
Glitseral`degid Digidroksiatseton
Monosaxaridler molekulasında asimmetrik uglerod atomları bar. Ol polyarlangan nur 
kaddin onga yamasa shepke burıp izomerer payda etedi. 
En apiuayı monosaxarid glitserat al`degid molekulasında bir asimmetrik uglerod atomı 
bolıp, ol eki onga D (+) xam shepke L (-) burıushı izomer payda etedi. 

---

Monosaxaridler eki qıylı formada ushırasadı: atsiklik ha`m tsiklik. Monosaxaridlerdin` 
xalqali formaları quramındag`ı al`degid topar menen biron – OH topar ortasında payda 
bolatug`ın yarım atsetal baylanıslar sebepli payda boladı ha`m olardı piran formasın payda etedi. 
Ta`biyatta ushıraytug`ın monosaxaridlerdin` ko`pshiligi piranoza formasında bolıp, D – 
qatarına tiyisli boladı. 
Monosaxaridlerdin` bir qatar qa`siyetleri belgili. Olarg`a qantlardın` forforlı efirleri; 
aminoqantlar, dezoksiqantlar, qant kislotalar ha`m qantlı spirtler kiredi.