6 Seminar: Ózbekstannıń ózine tán ǵárezsiz hám rawajlanıw jolı. Jobası: Ózbekstannıń ózine tán rawajlanıw jolin tańlawı. Rawajlanıwdıń “Ózbek modeli” jáne onıń ózine tán qásiyetleri

Ózbekstan Respublikası Konstituciyası qabıl etilgen kúnin ulıwma xalıqlıq bayramı dep daǵazalanıw haqqındaǵı qarardan.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyası 6 bólim, 128 statyadan ibarat. ol «Ǵárezsizlik deklaraciyası», «Ózbekstan Respublikası Mámleket ǵárezsiziigi tiykarları haqqında»ǵı Nızamda bekkemlengen principler hám ideyalardı ózine tolıq qamtıdı, olardı rawajlandırdı.
Ózbekstan Respublikasınıń Tiykarǵı nızamı, pasportı esaplanıwshı Konstituciya burınǵı Awqam dáwirindegi barlıq konstituciyalardan túpten parq qıladı. Birinshiden, jańa qabıl qılınǵan Konstituciya ǵárezsiz Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyası bolıp, barlıq statyaları haqıyqıy ǵárezsizlik ideyaları menen suwǵarılǵan. Burınǵı Konstituciyalar bolsa, Ózbekstannıń ǵárezsizligin támiyinley almaytuǵın, respublikanıń «suveren» ligi haqqındaǵı qurıq sózler jazılǵan, huqıqıy nızamları qaǵazda qalıp ketetuǵın, rásmiy bir hújjet edi.
Ekinshiden, jańa Konstituciya miynetkesh xalqımızdıń tilek-ármanları hám dana pikir-oyları tiykarında hám dúnyada toplanǵan eń aldınǵı Konstituciyalıq rawajlanıw tájriybesin hám milliy mámleketimiz qásiyetlerin esapqa alǵan halda ǵárezsiz islep shıǵıldı. Burınǵı Konstituciyalar bolsa oraylıq hákimiyat tárepinen tayarlanǵan Awqam Konstituciyası nusqalarınan kóshirip alınar edi. Usı sebepten de jańa Tiykarǵı nızamımız ǵárezsiz Ózbekstannıń birinshi Konstituciyası esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasın úyreniw barısında onıń áhmiyetin ashıp beriwshi tiykarǵı principlerin bilip alıwǵa itibar beriw zárúr. Ózbekstan Konstituciyasınıń birinshi principi—mámleket suvereniteti. 1—6-statyalarda Ózbekstan—suveren demokratiyalıq respublika, mámleket xalıq máplerine xızmet etedi, ǵárezsiz ishki hám sırtqı siyasat júrgizedi, Ózbek tili mámleketlik til, dep belgilep qoyılǵan. Konstituciyada mámlekettiń Ózbekstan hám Ozbekstan degen atları bir mánisti ańlatadı, dep belgilep qoyılǵan.
Ekinshi Konstituciyalıq princip—xalıq hákimyatshılıǵı. 7—14-statyalarda xalıq mámleket hákimyatınıń birden-bir deregi.
Ózbekstan xalqın milletine qaramastan onıń puqaraları quraydı, mámleket óz iskerligin insan hám jámiyet abadanlıǵın gózlep ámelge asıradı dep kórsetilgen.
Úshinshi Konstituciyalıq princip—mámleket hákimiyatınıń úsh tarmaqqa bóliniwi. Ózbekstan mámleket hákimiyatı sisteması hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatlarına bóliniwi nızamlastırıldı. Úsh hákimyattıń hár biriniń xızmeti ǵárezsiz bolıp, tek nızamǵa boysınadı. Ózbekstanda nızam shıǵarıwshı hákimiyat—Oliy Majlis, atqarıwshı hákimiyat—Prezident basshılıǵında jumıs islewshi Ministrier Kabineti. Sud hákimiyatı—Konstituciyalıq sud, Ózbekstan Respublikasınıń Joqarǵı sudı hám Joqarǵı xojalıq sudı, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı sudı hám Joqarǵı xojalıq sudı, wálayatlar, Tashkent qalası, rayon hám qala sudları hám xojalıq sudlarınan ibarat. Konstituciyanıń 76—88-statyalarında Oliy Majlistiń dúzilisi, wákillikleri, nızamlardı isiep shıǵıw hám qabıl etiw qaǵıydaları belgilep berilgen. 88—98-statyalarda Ózbekstan Respublikası Prezidenti mámleket hám atqarıwshı hákimiyat baslıǵı ekenligi, onıń wákillikleri hám wazıypaları, Ministrier Kabinetiniń jumıs alıp barıw qaǵıydaları nızamlastırılǵan.
Tórtinshi Konstituciyalıq princip—bul demokratiyaǵa sadıqlıq. Konstituciyada demokratiya hám sociallıq ádillikke sadıqlıq járiya etildi hámde adamgershilikli demokratiyalıq—huqıqıy mámleket payda etiw názerde tutıladı. Konstituciyada ulıwma insanıylıq demokratiyalıq principlerdiń xalıq aralıq huqıq tarawında ulıwma usınılǵan qaǵıydalardıń ústinligi tán alınǵan. Ózbekstan Konstituciyasında adam ómiri, erkinligi, ar—namısı, qádir- qımbatı hám basqa qol qatılmas huqıqları eń joqarǵı qádiriyat ekeńiigi belgilengen.
Besinshi Konstituciyalıq princip—Konstituciya hám nızamlardıń ústinligi. Konstituciyanıń 15-statyasında «Ózbekstan Respublikasında Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyası hám nızamlarınıń ústinligi sózsiz tán alınadı. Mámleket, onıń organları, lawazımlı adamlar, jámáát birlespeleri, puqaralar Konstituciya hám nızamlarǵa muwapıq is kóredi» dep belgilep qoyılǵan. Konstituciyanıń 16-statyasında birden-bir nızam yaki basqa normativ-huqıqıy hújjet Konstituciya normaları hám qaǵıydalarına qarsı keliwi múmkin emesligi kórsetilgen Altınshı Konstituciyalıq princip—xalıq aralıq ólshemler dárejesinde kórsetilgen puqaralar huqıqları, erkinlikleri hám májbúriyatlarınıń teńligi hám qol qatılmaslıǵı. Ózbekstan puqaralarınıń huqıqları áhmiyetli xalıq aralıq hújjetler—«Insan huqıqları ulıwma jáhán Dekloraciyası», «Ekonomikalıq, social hám mádeniy huqıqlar haqqında xalıq aralıq Pakt», «Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar haqqında xalıq aralıq Pakt» hám basqalar tiykarında bayan etilgen. Konstituciyanıń 18—52-statyaları insan hám puqaralardıń tiykarǵı huqıqları, erkinlikleri hám minnetlerine baǵıshlanǵan. Ózbekstan mámleketi tárepinen puqaralardıń huqıqları hám erkinlikleri Joqarǵı qadiriyat sıpatında tán alınǵan hám olar qorǵaladı. Konstituciya boyınsha hár bir adamnıń óz huqıq hám erkinliklerin sud arqalı qorǵawına kepillik beredi.
Konstituciyada hár bir adam múlik iyesi bolıwǵa haqlı ekenligi, Ózbekstan ekonomikasınıń negizin hár qıylı formadaǵı múlk qurawı, barlıq múlk formalarınıń teń huqıqlı ekenligi belgilep qoyılǵan.
Konstituciyanıń 21-statyasına tiykarlanıp, Ózbekstan Respublikasınıń barlıq aymaǵında birden-bir puqaralıq ornatılǵan. Ózbekstan Respublikası milleti, jasaytuǵın jerine qaramastan barlıq puqaraları Ózbekstan xalqın quraydı.
Jetinshi Konstituciyalıq princip—nızamshılıq. Nızamshılıq jámiyettiń bir tegis kún keshiriwin, mámleket organlarınıń bir tegis jumıs islewin támiyinleydi. Mámleket, onıń organları, lawazımlı shaxslar, jámáát birlespeleri, puqaralar Konstituciya hám nızamlarǵa muwapıq is kórgende ǵana jámiyette turaqlılıq hám rawajlanıw boladı.
Bul princip mámleketke hám onıń organlarına, siyasiy partiyalar hám jámiyetlik shólkemlerine óz jumısın Ózbekstan Respublikası nızamları tiykarında ámelge asırıwın talap etiwshi Konstituciya norması. Konstituciyada siyasiy partiyalar, jámáát birlespeleri, ǵalaba xabar qurallarınıń dúzilisi hám jumısınıń huqıqıy tárepleri tiykarlanıp berilgen.
Segizinshi Konstituciyalıq princip—Ózbekstan Respublikası sırtqı siyasatınıń tiykarǵı qaǵıydaları anıq belgilep qoyılǵanlıǵı. Konstituciyanıń 17-statyasında: «Ózbekstan Respublikası xalıq aralıq qatnasıqlardıń tolıq huqıqlı subekti. Onıń sırtqı siyasatı mámlekettiń suveren teńligi, kúsh isletpew yaki kúsh penen qorqıtpaw, shegaralardıń qol qatılmaslıǵı, urıstı tınısh jol menen sheshiw, basqa mámleketlerdiń ishki islerine aralaspaw qaǵıydalarına hám xalıq aralıq huqıqtıń ulıwma kózde tutılǵan basqa qaǵıydaları hám normalarına tiykarlanadı», dep belgilep qoyılǵan.
Konstituciyada mámleket xalıqtıń huqıqların hám qáwipsizligin támiynlew maqsetinde basqa mámleketler menen awqam hám doslıq baylanıslardı ornatıwdı hám de mámleketler aralıq strukturalarǵa kiriwi hám olardan ajralıp shıǵıwı múmkinligi nızamlastırılǵan.
Toǵızınshı Konstituciyalıq princip—jergilikli ózin-ózi basqarıw. Ózbekstanda ózbek mámleketshiligi rawajlanıwınıń tariyxıy tájriybesine tayanǵan túrde jergilikli hákimiyat baslıǵı bolǵan hákim institutı engizildi. Wálayatlar, rayonlar hám qalalarda hákimiyattıń wákillik organları xalıq deputatları keńesi bolıp, olardâ wálayat, rayon hám qala hákimleri basshılıq qıladı. Konstituciyanıń 99—104-statyalarında jergilikli mámleket hákimyatı tiykarları, hákimlerdi tayınlaw hám tastıyıqlaw tártipleri, olardıń wazıypaları belgilep berilgen.
Konstituciyada puqaralıq jámiyet qurıwdıń áhmiyetli faktorı bolǵan puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımların dúziw tártibi belgilengen. 105-statyada: «Qala, awıl hám rayonlarda, sonday-aq, olar quramındaǵı máhállelerde hámde qalalardaǵı máhállelerde, puqaralardıń jıynalısları ózin-ózi basqarıw uyımları bolıp, olar eki yarım jıl múddetke aqsaqaldı hám onıń másláhátshilerin saylaydı», dep belgilep qoyılǵan.
Onınshı Konstituciyalıq princip — ádil sudlaw, sudyalardıń ǵárezsizligi hám qol qatılmaslıǵı. Sudya tek nızamǵa boysınadı. Konstituciyanıń 106—116-statyalarında Ózbekstanda sud sisteması hám olardıń wazıypaları belgilep berilgen. Konstituciyada sudya deputatlıqqa saylana almaslıǵı, siyasiy partiyalar hám háreketlerdiń aǵzası bola almaslıǵı nızamlastırılǵan. Sud májilisi ashıq hám áshkara alıp barıladı, sud isleri mámleket tilinde júrgiziledi hám zárúr halda basqa tilde júrgiziliwi de múmkin.
Sud hákimiyatı mámleket hákimiyatınıń zárúr bir tarmaǵı bolıp, Konstituciyada sudtıń hújjetleri barlıq mámleket organları, jámáát birlespeleri, mekemeler hám shólkemler, lawazımlı shaxs hám puqaralar ushın májbúriy ekenligi nızamlastırıp qoyılǵan.
Ózbekstan Respublikasında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń huqıqıy dárejesi, Ózbekstan menen óz ara qatnasıqlarınıń huqıqıy tiykarları belgilep berilgen.