6 Seminar: Ózbekstannıń ózine tán ǵárezsiz hám rawajlanıw jolı. Jobası: Ózbekstannıń ózine tán rawajlanıw jolin tańlawı. Rawajlanıwdıń “Ózbek modeli” jáne onıń ózine tán qásiyetleri

«Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik - bayraǵı haqqında»ǵı Nızam 1991-jıl 18-noyabrde Ózbekstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń VIII sessiyasında qabıl etildi.
Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik bayraǵı nıshanı mámleketimiz territoriyasında aldınnan bar bolǵan júdá úlken saltanatlar bayraqlarına tán bolǵan eń jaqsı dástúrlerdi dawam ettirgen halda Respublika tábiyatına tán qásiyetlerdi, xalqımız-dıń milliy hám mádeniy ózligin de sáwlelendiredi.
Bayraqtaǵı aspan ko ́k reń-máńgi aspan hám tınıq suw belgisi esaplanadı. Jaqsılıqtı, danıshpanlıqtı, abıray-ataqqa sadıqlıqtı bildiriwshi aspankók reń Shıǵısta áyyemnen qádirlenedi, óz waqtında ullı Amir Temur da óz bayraǵına bul reńdi tańlaǵan.
Aq reń — tınıshlıq hám páklik tımsalı. Jas ǵárezsiz mámleket óz jolında bálent shıńlardan asıp ótiwi kerek. Bayraǵımızdaǵı aq reń jolımızdıń ashıq hám jaqtı bolıwı ushın jaqsı niyet belgisi esaplanadı.
Qızıl jollar — bul hárbir tiri jannıń qan tamırında urıp turǵan ómirlik kúsh, tirishilik belgisi esaplanadı.
Jasıl reń — mol nesiybe hám zawıq beriwshi tábiyat tımsalı. Házirgi waqıtta pútkil dúnyada qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw háreketleri keń jayılmaqta, onıń belgisi de jasıl reń esaplanadı.
Yarım ay — Ózbekstan xalqınıń kóp ásirlik dástúrlerine sáykes keledi. Yarım ay hám juldızlar- ashıq aspannıń hám tınıshlıqtıń tımsalı esaplanadı.
Bayraǵımızda 12 juldız kórinisi bar, bul úlkemizde áyyemnen baslap bárkamallıq, bekkemlik tımsalı esaplanadı.
Mámleketlik bayraq — biziń ótmishimiz, búgingi kúnimiz hám keleshegimiz tımsalı esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası Mámleketlik bayraǵı Nyu-York qalasında jaylasqan Birlesken Milletler Shólkemi rezidenciyasında dúnyadaǵı suveren mámleketler bayraqları qatarında turıptı. Ózbekstan bayraǵı sırt el mámleketlerinde Prezidentimiz basqarǵan mámleketlik delegaciyanı qabıllaw saltanatlarında, sırt yel mámleket delegaciyaların Ózbekstanda qabıllaw saltanatlarında kóteriledi.
Ózbekstan bayraǵı Ózbekstan Prezidenti rezidenciyası Aqsarayda, Ózbekstan Respublikası Oliy Màjlisi imaratı Joqarısına qoyılǵan. Ózbekstan sportshıları dúnya sport jarıslarında jeńisti qolǵa kirgizgen waqtında da Ózbekstan bayraǵı kóteriledi. Sol sebepli mámleketimizde hám dúnya boylap Ózbekstan bayraǵınıń kóteriliwi, bir tárepten, mámleketimiz abıroyın kóterse, ekinshi tárepten, hámmemizge quwanısh, maqtanısh baǵıshlaydı. «Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik gerbi haqqında»ǵı Nızam 1992-jılı 2-iyulda Ózbekstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń X sessiyasında qabıllandı.
Gerbtin ́ orayında súwretlengen— qanatların keń jayıp turǵan Qumay qusı — baxit-ıǵbal hám erkinlikti súyiwshilik tımsalı. Ullı babamız Alisher Nawayı qumay qusın barlıq tiri janzatlar ishinde eń sawlatlısı dep táriyiplegen.
Gerbtiń Joqarǵı tárepinde Respublikamız xalıqlarınıń birligi hám turaqlılıǵınıń tımsalı sı patında 8 qırlı juldız súwretlengen. Ol «qutlı» degen mánini bildiredi. Onıń ishinde yarım ay hám 5 qırlı juldız súwretlengen.
Quyash su ́wreti — mámleketimizdiń jolı hámiyshe nurlı bolıwı ushın bildirilgen jaqsı niyet tımsalı. Házirgi kúnde ol respublikamızdıń siyrek gezlesetuǵın klimat sharayatın da kórsetip turadı.
Masaqlar—mol ırısqı-nesiybemiz bolǵan biydaydıń tımsalı, appaq bolıp ashılıp atırǵan paxta shaqaları quyashlı jurtımızdıń atın pútkil dúnyaǵa taratqan tiykarǵı baylıǵımız tımsalı esaplanadı. Biyday masaqları hám paxta mámleketimiz bayraǵına uqsaǵan lenta menen orap qoyılǵanlıǵı — bul respublikada jasap atırǵan xalıqlar awızbirshiliginiń tımsalı esaplanadı.
Gerb reńli súwretlengen bolıp, Qumay qusı gúmis reńde; quyash, masaqlar, paxta hám «Ózbekiston» degen jazıw altın reńde; ǵawasha shaqaları hám japıraqları, alaplar jasıl reńde; tawlar hawa reńde; paxta, dáryalar, yarım ay hám juldız aq reńde; Ózbekstan Respublikasınıń Mámleket bayraǵı súwretlengen lenta tórt túrli reńde berilgen.
Gerb suveren mámleketimiz tımsalı sıpatında socialıq-siyasiy turmısımızda keń qollanıladı. Ózbekstannıń sırt el mámleketler menen dúzgen pitim hám shártnamalarında, mámleketler aralıq baylanıs hám diplomatiyalıq hújjetlerde Ózbekstan Respublikasınıń mámleket gerbi súwreti túsirilgen boladı. Sonday-aq, gerb mámleket áhmiyetine iye ishki hújjetlerde, mámleket kárxanaları hám mákemeleriniń mórlerinde, óz ara baylanıs hújjetlerinde de gerb súwreti boladı. Milliy valyutamız — swmda da mámleket gerbi óz kórinisin tapqan .
«Ózbekstan Respublikasi Mámleket gimni haqqında»gı Ni zam 1992-ji li 10- dekabrde Ózbekstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń XI sessiyasında qabıllandı.
Shayır Abdulla Aripov hám kompozitor Mutal Burxanov tárepinen tayarlanǵan variant tastıyıqlandı.
Mámleket gimni mámleket ǵárezsizliginiń tımsalı bolıp, ol Ózbekstan puqarasında Watan súyiwshilik sezimin oyatadı.
Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik gimni jámiyetshilik aldında aytılǵanda qatnasıwshılar onı tik turıp, qolın kókiregine qoyıp aytadı hám tıńlaydı.

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASINIŃ MÁMLEKETLIK GIMNI

Abdulla Aripov sózi

Mutal Burxanov naması
Serquyosh, hur ulkam, elga baxt, najot
Sen ózing dustlarga yuldosh meh ribo n,
Yashnagay to abad ilm-u fan, ijod,
Shuhrating porlasin toki bor jaxon!
Naqarot
Oltin bu vodiylar—Jon Ózbekiston
Ajdodlar mardona ruxi senga yor!
Uluǵ xalq qudrati jósh urgan zamon
Olamni maxliyo aylagan diyor!

Baǵri keng ózbekning óchmas iymoni,

Erkin, yosh avlodlar senga zór qanot!
Istiqlol mash́ali, tinchlik posboni,
Haqsevar, ona yurt, mangu ból obod!
Naqarot
Oltin bu vodiylar—Jon Ózbekiston
Ajdodlar mardona ruxi senga yor!
Uluǵ xalq qudrati jósh urgan zamon
Olamni maxliyo aylagan diyor!

Ǵárezsiz, erkin mámlekettiń tiykarǵı belgisi, tiykarǵı tayanıshı—milliy valyuta bolıp esaplanadı. Óz valyutasına iye bolmaǵan mámleket óz máplerin gózlep ǵárezsiz túrde finans — kredit, bank siyasatın júrgize almaydı, óz táǵdirın, shólkemler, xojalıqlar hám puqaralar táǵdirın belgiley almaydı. Ishki bazardı naq pul menen támiynlew, pul shıǵarıw muǵdarı, onıń jumsalıw kúshi, keleshegi ushın investiciya ajratıw, kimge qarız beriw hám kimnen qarız alıw, qarızdı tólew hám óndirip alıw, payız stavkaların belgilew sıyaqlı máselelerdi ǵárezsiz sheshe almaydı. Aqıbette, bunday mámleket kúshli mámleketler kórsetpelerine qaram bolıp qaladı, onı heshkim haqıyqıy ǵárezsiz mámleket dep tán almaydı. Sol sebepli milliy valyutaǵa ótiw Ózbekstan ushın joqarǵı maqset edi.

Biraq milliy valyutaǵa ótiw ańsat keshpeydi, jańa valyutanı aylanısqa kiritiw revolyuciya menen teń. Dúnya tájiriybesi kórsetkenindey mámleketler óz milliy valyutasına erisiw ushın uzaq hám mashaqatlı jollar basıp ótken, bar qúdiretin jumsaǵan.
Ózbekstanda milliy valyutanı aylanısqa kirgiziw ushın da málim waqıt, tájiriybe kerek edi. Birinshi gezekte, haqıyqıy ǵárezsiz ekonomikaǵa erisiw kerek edi. Sol sebepli Ózbekstan ǵárezsizliginiń dáslepki dáwirinde 1991 — 1993-jıllarda burınǵı Awqamnan miyras qalǵan rubl zonasında bolıp turdı. Biraq sovetlerden keyingi mákánda jalpı ishki ónim islep shıǵarıwdıń keskin tómenlewi nátiyjesinde rubldiń qádiri de soǵan say ráwishte túsip bardı. 1993-jıl may ayı baslarında 800 — 900 rubldiń qádiri 1 AQSH dolları dárejesine túsip ketken edi. Usı jılı Rossiyada aldınǵı rubl kursına teńlestirilgen jańa úlgidegi rubl shıǵarıldı. Rossiya húkimeti 1993-jılı 26-iyulda Ózbekstan juwapkerli wákillerin Moskvaǵa mirát etip, birgelikte rubl zonasında bolamız dep ayttı. Keyin ala Rossiya, Ózbekstan, Qazaqstan basshıları Moskvada ushırasıp, rubl zonasın saqlawǵa, Ózbekstan hám Qazaqstandı 1993-jılǵı jańa rubl úlgisi menen támiyinlewge qarar etildi.
Biraq, ámelde basqasha jol tutıldı, tuwrıraǵı Rossiya húkimeti bul ilajlardan óz mápi jolında paydalanbaqshı boldı. Rossiya húkimeti Ózbekstan aldına óz shártlerin qoydı. Birinshiden, kerekli rubldı mámleketler aralıq qarız sıpatında, keyin ala baylıq yamasa ónim menen tólew shárti qoyıldı. Ekinshiden, rubldi alıwdan aldın onıń 50 % muǵdarındaǵı AQSH dolları yamasa Ózbekstan altının girewge qoyıw talap etildi. Úshinshiden, Ózbekstanda aylanısta bolǵan 1961 — 1992-jılǵı úlgidegi puldı (rubl) jańa 1993-jıl úlgisindegi rublge úshke bir esabı menen almastırıw shárti qoyıldı. Tórtinshiden, heshbir shárt orınlanbay qalsa, taban pulı tólew májbúriyatı belgilendi. Besinshiden, Ózbekstan oraylıq banki Rossiya Oraylıq bankine esabat beriwi, yaǵnıy qaram bolıwı kerek edi.
Ózbekstan bunday shártlerge razı bolalmas edi, razı bolmadı da. Sol sebepli aylanısqa jańa milliy valyuta kirgiziw isine qatań kirisildi. Ózbekstan basshılıǵı «úlken aǵa» nıń oyınlarına qarsı aldınnan shara kórip qoyǵan edi. 1992-jılda-aq aylanısqa shıǵarıwǵa móljellengen sum kupon úlgileri tayarlap qoyılǵan edi. Nátiyjede, 1993-jılı 1-noyabrde Ózbekstanda sum-kupon aylanısqa kirgizildi, onıń kursı aldın aylanısta bolıp kelgen rublge teńlestirilgen edi. Sol jılı noyabr ayı dawamında xalıq qolındaǵı rubl úlgisindegi pullardı jamǵarma bankleri arqalı sum-kuponǵa almastırıw támiynlendi. Sum-kupon engiziigen dáslepki waqıtlarda shetten rubl aǵıp kiyatır, degen mısh-mıshlar kóbeydi. Bazarda bahalar aspanǵa shıqtı. Tashkent bazarlarında bir kg gósh 25 mıń sum-kuponǵa kóterildi. Húkimet bunıń aldın alıw sharaların kórdi. Xalıq artıqshá táshwish, azap shekpedi, kerisinshe xalıq, ekonomika qorǵaldı. Ózbekstan basshılıǵı sum-kuponlar tiykarında zárúr tájiriybe arttırdı, haqıyqıy milliy valyutanı járiyalaw sharaların kórdi.
1994-jılı 16-iyundaǵı «Ózbekstan Respublikasınıń milliy valyutasın aylanısqa kirgiziw haqqında» ǵı Prezident pármanı hám Ministrier Kabinetiniń qararı boyınsha 1994-jılı 1-iyuldan baslap milliy valyuta — swm aylanısqa kirgizildi. 1 sum kursı 1000 sum- kuponǵa teńlestirilgen halda járiyalandı.
Milliy valyuta — sum Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń bahası 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 sum bolǵan bank qaǵaz pulları (banknotlar) túrinde aylanısqa shıǵarıldı. Xalıq qolındaǵı sum-kuponlar jamǵarma bankleri arqalı 1000 ǵa 1 esapta almastırıldı. Keyin ala 200, 500, 1000 sumlıq qaǵaz pullarda aylanısqa kirgizildi. Sonıń menen birge, bahası hár túrli muǵdardaǵı tiyinler de pul halında aylmısqa shıǵarıldı.