6 Mavzu. Mehnat harajatlari hisobi

Ish vaqtidan ortiqcha vaqt – bu mehnat qonunida belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ma’lum davr bo‘lib, unga odatda ustama sifatida haq to‘lanadi.
Asosiy ishchilar uchun ortiqcha vaqt quyidagi sabablar bilan zarur bo‘ladi:
1)ishlab chiqarish jarayonida to‘la ishlanmagan vaqtni to‘ldirish;
2)dastlab rejalashtirilgan mahsulot miqdorini ko‘paytirish.
Bartaraf etish imkoni bo‘lgan ortiqcha ish vaqti xarajatlarini odatda shu davridagi foydalar va zararlar schetiga o‘tkazib, hisobdan chiqariladi. Muqarrar yoki zaruriy ish vaqtidan ortiqcha ishlar qiymati uni umum ishlab chiqarish xarajatlari schetiga o‘tkazish yo‘li bilan mahsulot tannarxiga qo‘shiladi.
Mukofot haqi, asosiy xodimlarga va yordamchi ishlab chiqarish xodimlariga yuqori ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari uchun to‘lanadi, unga oddiy ishlab chiqarish xarajati deb qaraladi va mahsulot tannarxiga kiritiladi (umum ishlab chiqarish xarajatlariga kirtish yo‘li bilan). Noishlab chiqarish xodimlariga to‘langan raјbatlantirish mukofotlari shu davrdagi foyda va zararlar schetiga o‘tkaziladi.
3. Mehnatga haq to‘lash shakllari
Mehnatga haq to‘lashning quyidagi shakllari mavjud:

• 
  Mehnatga haq to‘lashning vaqtbay tizimi,
  
• 
  Mehnatga haq to‘lashning ishbay tizimi
  
• 
  Mehnatga haq to‘lashning vaqtbay mukofot tizimi
  
• 
  Mehnatga xaq to‘lashning ishbay kafolatlangan tizimi
  

Vaqtbay haq ishlab chiqarilgan mahsulot xajmidan qat’iy nazar, belgilab qo‘yilgan soatbay, har kunlik yoki har haftalik haq me’yori asosida to‘lanishini bildiradi.
Mehnatga haq to‘lashning vaqtbay tizimi – bu mehnatga haq to‘lashning ish haqini ishlangan vaqt miqdori va ish vaqti birligiga ta’rif stavkasiga qarab hisob qilishni ko‘zda tutadi.
Vaqtbay mukofot shakli mehnatga vaqtbay haq to‘lashning bir ko‘rinishidir. Mehnatga haq to‘lashning bu tizimi soatbay asosida hisoblangan asosiy ish haqiga sifat va miqdor ko‘rsatkichlari: ishlab chiqarish me’yoridan mahsulot ishlab chiqargani, brakning yo‘qligi va boshqalar uchun qo‘shimcha mukofot hisoblashni nazarda tutadi.
Mehnatga ishbay haq to‘lashda ish haqi miqdori belgilangan narxlarga muvofiq tayyorlangan mahsulot (bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat) miqdoriga boјliq bo‘ladi.
Tabaqalashtirilgan ishbay shakli mehnatga haq to‘lashning ishbay shaklining bir ko‘rinishidir. Bu mahsulotning dastlabki birliklari uchun past narx va keyingi birliklariga yuqori narx belgilangan deyarli jarima tizimidir.