6-Мавзу: Классик иқтисодий мактабнинг вужудга келиши

1766 йилда у ўз юртига қайтиб келди ва «Одамлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўғрисида тадқиқот» номли асосий асарини ёзишга киришди. Бу асар 1776 йил мартда чоп этилди. Асарда инсоният томонидан олдин яратилган иқтисодий билимлар умумлаштирилди ва умумий назарий тамойил асосида иқтисодий фан тизимига айланди.

Мазкур асар бешта китобдан иборат:

• биринчи қисмида қиймат ва қўшимча даромад муаммолари тадқиқ этилди,
• иккинчисида – капитал жамғарилиши ва унинг функционал шакллари,
• учинчисида – капитализм ривожланишининг тарихий шарт-шароитлари кўрсатиб берилди,
• тўртинчисида – меркантилизм ва физиократлар таълимотига бўлган ўзининг муносабатлари акс этилди,
• бешинчи қисмида давлат молияси саволлари кўриб чиқилди.

А.Смитнинг ижтимоий–иқтисодий назариялари

Меҳнат тақсимоти ва айирбошлаш

• Смит меҳнат тақсимотининг ишлаб чиқаришни ривожлантиришдаги аҳамиятини асослаб берди.
• Ишлаб чиқариш ва истеъмол ҳажмини иккита муҳим омилга боғлаб тушунтирди:

-унумли меҳнат билан банд бўлган аҳоли сонига;

-меҳнат унумдорлиги даражасига

• меҳнат тақсимоти афзалликларини кўрсатиб берди:

-меҳнат унумдорлигини оширишни;

-маҳсулот сифатини яхшилашни;

• Айирбошлашга бўлган мойилликни инсон руҳиятининг асосий хусусиятларидан бири деб ҳисоблади.

Унумли меҳнат назарияси

А.Смит меҳнатни
унумли меҳнат
унумсиз меҳнат
табиат (ер) мустақил равишда унумли кучига эга эмас, у фақат жонли меҳнатни кучайтиради ёки сусайтиради деб ҳисоблайди (лекин деҳқончиликда инсон билан бирга табиат ҳам ишлайди деб қайд қилиб ўтади).

Пул назарияси

• Пул узоқ эволюцион жараён натижасида товарлар дунёсидан стихияли тарзда ажралиб чиққанини кўрсатиб берди.
• Пул айирбошлаш жараёнида муҳим роль ўйнашини асослаб берди ва унингча “Пул–бу муомаланинг буюк ғилдираги”.
• Пулнинг айирбошлаш функцияси алоҳида ажратиб кўрсатилади, бошқа функцияларга унчалик эътибор бермади.
• Олтин ва кумуш монеталарни қоғоз пуллар билан алмаштиршнинг мақсадга мувофиқлигини, уларни банклар чекланган миқдорда чиқариши кераклигини кўрсатиб берди.
• Кредитни капитални фаоллаштириш сифатида қарайди,