6-mavzu. Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari reja

Asta-sekinlik bilan talablarni oshirish tamoyili
- Bu printsipning jismoniy 
tarbiya jarayonida shug’ullanuvchilarga qo’yilayotgan talablarning umumiy 
tendentsiyasining ifodalab, yangi qiyin vazifalarni tanlash, qo’llash, bajarish, 
astasekinlik bilan unga bog’liq yuklamalarning xajmi va intenivligini oshirishni o’z 
ichiga oladi.
Yuklamalarning oshirishning umumiy tendentsiyasi bilan vazifalarni 
yangilashning doimiy zarurligi
. 
 
Ko’rsatilib o’tilganidek, jimoniy tarbiya jarayoni, boshqa jarayonlarday doiim 
harakatda bo’lib, mashg’ulotdan – mashg’ulotga, etapdan-etap ga uzluksiz o’zgarib 
boradi. Bundagi xarakterli belgi – mashqlar murak kabligini, ular ta’siri davomiyligi 
va kuchini oshirishdir.

---

Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining bir shakldan ikkinchi 
shakliga utishi aytarli darajada qiyin bo’lib, birinchi navbatda, ma’lumot, bilim 
berish vazifalarini hal qilish uchun zarur: tabiiy ki, mashqni yangilamay turib, hayot 
uchun katta ahamityali zaruriy harakat malakalari va ko’nikmalarini egallash qiyin. 
Bu keyinchalik takomillashtirishning shartiga ham aylanishi mumkin, chunki mashq 
qancha yangilansa, harakat malakasi va bajara bilish zaxirasi shuncha boyidi, shu 
sababli yangi harakat faoliyatlari shaklini o’zlashtirish, egallash, avvaldan 
egallangan malaka va ko’nikmalarni takomillashtirish osonlashadi. Undan ham 
ahamiyatlisi, turli xil harakat koordinatsiyalarini o’zlashtirish jarayonida, buning 
natijasida sodir bo’ladigan qiyinchiliklarni engishda (harakat vazifalari), harakat 
faoliyatini 
o’z-o’zidan 
koordinatsiyalash 
qobiliyati 
rivojlanadi 
va 
takomillashtirishning bepoyon ufklari ochiladi.
Harakat faoliyatlari shaklini qiyinlashtirish bilan bir qatorda jismoniy tarbiya 
jarayonida jismoniy yukning (nagruzkning) barcha komponentlari oshib borishi 
kerak. Bu quyidagi jismoniy sifatlar - kuch, tezkorlik, chidamlilikni rivojlantirish 
qonuniyatlari asosida hal qilinadi.
6
Ahamiyatli holatlardan biri shundaki, jismoniy mashqlar ta’si ri dan 
organizmda sodir bo’layotgan ijobiy o’zgarishlar darajasi (ma’lum darajadagi 
fiziologik chegarada) yuklamalarning xajmi va intensivligiga proportsionaldir.
Agarda lozim bo’lgan barcha sharoitlarga rioya qilinsa, shu qatorda yuklama 
me’yoridan, yangi tolikish chegarasi boshlana digan joydan oshmasa - yuklama 
qancha yuqori bo’lsa, adaptatsiya davri nag ruzka uchun shunchalik ahamiyatli va 
puxta bo’ladi; yuklama qanchalik intensiv bo’lsa, tiklanish va “yuqori tiklanish” 
jarayoni shunchalik baquvvat bo’ladi. Bu muskullar energiyasi resurslarinig 
tiklanishi misolida taj ribada isbotlangan.
Organizmning javobi bir turdagi yuklamalarga o’zgarmas bo’lib ko 
lavermaydi. Shu yuklamaga moslashgan sari u keltirib chiqargan orga nizmdagi 
biologik o’zgarishlar karib boradi, tashqi ish birligiga sarf langan energiya ozayadi, 
upka ventilyatsiyasi, yurakning minutli urish chasto tasi va kon bosimi kamayadi:
kon tarkibidagi bioximik va miorfologik o’zgarishlar sezilmas darajaga borib qoladi. 
Fiziologik nuqtai nazari dan “funktsiyani tejamlashtirish» sodir bo’ladi. Organizm 
funktsional imkoniyatining o’zgarmas ishlariga moslashishining ortishi natijasida 
shu ishni bajarishda energiya sarflashni iktisod qilish, qisman oz zuriqish bilan 
bajarishga olib keladi.
6
Матвеев Л.Р. Теория и методика физического воспитания. Учебник. Москва «Физкультура и спорт»

---

Yuklamalarga biologik moslanishning ma’nosi ana shulardan iboratdir. Bu 
jismoniy tarbiya jarayonining etakchi qonuniyatlaridan biridir.
Demak, biologik moslanish organizmda sodir bo’lsa, o’zgarish – jismoniy 
sifatlarning rivojlanishi tuxtaydi. Bu, o’z navbatada, yukla mani sistemali o’zgartirib 
uning xajm va intensivligini oshirib boradi.
Amaliyot bu qonuniyatning jismoniy tarbiya jarayonida ruxiy sifatlarni ham 
tarbiyalashga ham taalukli ekanli gini ko’rsatadi. Jismoniy sifatlarni 
rivojlantirishdek ruxiy sifatlar shu sifatni talab kiluv chi faoliyatlarni bajarish orqali 
rivojlantiriladi. 
Ruxiy 
sifatlarni 
namoyon 
qilish 
darajasi 
psihologik 
qiyinchiliklarning ulchovi va uni enga olishga bog’liq. Shunga kura, ruxiy holatini 
tarbiyalash maxsus jismoniy yuklamlar va topshiriklarni asta-sekinlik bilan oshirib 
borish va uni enga olish orqali tarbiyalanadi.