6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja

 

 

Aloqalarning tasnifi va xususiyati 

Aloqalarning  asosiy turlari 

Aloqalarnnig 

xususiyatlari 

Materiyaning  asosiy  turlariga 

va  uning  harakat  shakllariga  xos 

bo’lgan aloqalar 

Materiya 

mavjudligining 

asosiy 

shakllariga  xos 

bo’lgan aloqalar 

Qonun, 

hodisani 

belgilaydigan 

aloqalar 

Qonun, 

hodisani 

belgilamay

di-gan 

aloqalar 

Ijtimoiy  

Moddiy-

energetik 

 

Makonga 

doir 

Ichki 

Tashqi 

Biologik 

Vaqtga doir 

Muhim 

Ahami

yatsiz 

Kimyoviy  

Strukturaviy 

Zaruriy 

Tasodif

iy 

Fizik 

Informasion 

Genetik 

Barqaror 

Beqaro

r 

Mexanik 

Sababiy 

Umumiy 

Yakka 

Funksional 

 

Aloqalar  quyidagi  jihatlar  bilan  tavsiflanadi.  Birinchidan,  ular  obyektiv 

xususiyat  kasb  etadi,  ya’ni  odamlar  ongidan  qat’iy  nazar,  obyektiv  qonuniyat 

sifatida mavjud bo’ladi. 

Ikkinchidan,  aloqalar  universaldir,  chunki  hamma  joyda  va  har  doim,  barcha 

hodisalarda, barcha darajalar va bosqichlarda namoyon bo’ladi.  

Uchinchidan, o’zaro aloqa o’zining mohiyati va tabiatiga ko’ra serqirradir, zero 

har  bir  predmet,  har  qanday  hodisa  boshqa  hodisalar  bilan  minglab  rishtalar 

vositasida  bog’lanadi,  bu  aloqa  moddiy  va  ma’naviy  dunyo  hodisa  va  jarayonlari 

o’rtasidagi munosabatlarning oxiri ko’rinmaydigan tarmog’i bilan tavsiflanadi. 

To’rtinchidan, real aloqalar o’z xususiyati, chuqurlik va murakkablik darajasi, 

namoyon  bo’lish  shakllariga  ko’ra  cheksiz  darajada  rang-barangdir.  Dialektika 

borliqning  rang-barang  aloqalarini  tahlil  qilishga  nisbatan  differensiasiyalashgan 

yondashuvni nazarda tutadi. Bunda u quyidagi aloqalarni farqlaydi: 

---

-  materiyaning  asosiy  turlariga  va  uning  harakat  shakllariga  xos  bo’lgan 

aloqalar (mexanik, fizik, kimyoviy, biologik, ijtimoiy bog’lanishlar); 

-  materiya  mavjudligining  asosiy  shakllariga  xos  bo’lgan  aloqalar  (makonga 

doir, vaqtga doir, strukturaviy, genetik, sababiy, funksional bog’lanishlar).  

Ammo aloqalarning ko’p sonli konkret shakllari orasida dialektikani borliqning 

barcha  hodisalari  va  jarayonlarida  namoyon  bo’luvchi  o’ziga  xos  aloqalar 

(bog’lanishlar xususiyati) qiziqtiradi. Aloqalarning bunday shakllari qatoriga ichki 

va tashqi aloqalar; muhim va ahamiyatsiz aloqalar; zaruriy va tasodifiy aloqalar; 

barqaror va beqaror aloqalar; umumiy va yakka aloqalar kiradi. 

Rivojlanishda  bu  aloqalarning  roli  bir  xil  emas:  ularning  ayrimlari  yordamida 

predmet  o’z  tabiatini  ro’yobga  chiqaradi,  ya’ni  ular  bosh  rolni  o’ynaydi,  boshqa 

aloqalar esa ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Shunga muvofiq «qonun aloqa 

demak»  degan  ibora  paydo  bo’lgan.  Bu  to’g’rimi?  To’g’ri,  agar  qonun  –  bu  har 

qanaqangi aloqa emas, deb qo’shimcha qilinsa. Qanday aloqa qonun hisoblanadi? 

Qonun deb, bir qancha zaruriy belgilarga ega bo’lgan o’zaro aloqaga aytiladi. 

-  Aloqaning  obyektivligi.  Bu  yerda  gap  bugun  qabul  qilinib,  ertaga  bekor 

qilinadigan  yuridik  qonunlar  haqida  borayotgani  yo’q.  Energiya  va  moddaning 

saqlanish qonunlari yoki butun olam tortishish qonuni haqida gapiradigan bo’lsak, 

biz  ularni  bekor  qilishimiz  yoki  ularning  amal  qilishini  ongli  ravishda 

to’xtatishimiz  mumkin,  deb  aytish  aqlga  sig’maydi..  Demak,  qonunning  muhim 

belgisi  narsalarning  obyektiv  holatini,  narsalar  va  hodisalar  o’rtasidagi  obyektiv 

aloqani aks ettirishida namoyon bo’ladi.