6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja

Aloqa  uchun  asos.  Aloqa,  aloqa  uchun  asos  va  aloqa  shart-sharoitlari 

tushunchalarini farqlash lozim. Aloqa yuzaga kelishiga imkoniyat yaratuvchi ayrim 

xossa, belgi yoki munosabat aloqa uchun asos bo’ladi. Asosning mavjudligi aloqa 

o’rnatish  uchun  zarur,  lekin  yetarli  emas,  chunki  uning  o’rnatilishi  doim  emas, 

balki  muayyan  sharoitdagina  yuz  beradi.  Shart-sharoitlar  –  bu  avvalo  predmet 

mavjud  bo’lgan  muhitdir.  U  aloqa  o’rnatish  uchun  qulay  yoki  noqulay  bo’lishi 

mumkin. Shart-sharoitlar o’z holicha aloqa o’rnatish omili bo’lishi mumkin emas, 

ular faqat aloqa yuzaga kelishiga ko’maklashadi yoki monelik qiladi.  

Narsalar  o’rtasida  aloqa  biron-bir  muayyan  asosga  ko’ra  yuzaga  keladi. 

Umumiy asos ayrim umumiy asosga ega bo’lgan turli obyektlar o’rtasida umumiy 

aloqa  yo’lini  ham  vujudga  keltiradi.  Masalan,  muayyan  manfaat  guruhlari  o’z 

---

manfaatlarini himoya qilish uchun siyosiy guruhlarga birlashadilar, mamlakatdagi 

siyosiy muhitga kuchli ta’sir ko’rsatadilar. Ammo boshqa, masalan, etnik, diniy va 

boshqa  asoslarga  ko’ra  ular  o’zaro  bog’liq  bo’lmasligi  ham  mumkin.  Shunday 

qilib, mazkur misolda aloqa yo’li aloqa yuzaga kelishi uchun asos, boshqa belgilar 

– buning shartlaridir. O’zaro aloqa umumiy xususiyat kasb etadi, u butun borliqqa 

xosdir.  Shu  sababli  aloqa  tushunchasi  dialektikada  eng  umumiy  tushunchalardan 

biri  hisoblanadi.  Boshqa  barcha  kategoriyalar  o’zaro  aloqaning  muayyan  turlari 

bilan tavsiflanadi.  

Munosabat.  Aloqa  tushunchasi  o’zaro  aloqa,  harakat,  munosabat 

tushunchalari  orqali  yoritiladi.  «Hozirgi  zamon  falsafa  lug’ati»da

2

 munosabat 

tushunchasi  «narsalarning  o’zaro  mavjudlik  usuli,  ularda  yashirin  xossalarning 

namoyon bo’lish omili» sifatida ta’riflangan. Bu ta’rifda munosabatni tavsiflovchi 

quyidagi  jihatlar  farqlanadi:  birinchidan,  narsalarning  o’zaro  mavjudligi, 

yaqinlashuvi,  birlashuvi.  Ikkinchidan,  munosabat  narsaning  xossalarini  namoyon 

etish, ya’ni harakatga keltirish usuli sifatida amal qiladi. Uchinchidan, narsalarning 

birlashuvi  sifatidagi  munosabat  ta’sirida  kooperativ  effekt,  ya’ni  narsalar 

holatlarining  bir-birini  o’zgartirishi  yuz  beradi.  Bunda  munosabat  yuzaga 

kelgunga  qadar  yashirin  holda  mavjud  bo’lgan  narsalarning  xossalari  bir-biriga 

o’tadi va namoyon bo’ladi. 

Xullas,  munosabat,  bir  tomondan,  narsalarning  o’zaro  aloqasini,  boshqa 

tomondan esa – ularning alohida-alohida mavjudligini nazarda tutadi.